"اسلام اجتماعی" از دفتر آشنا تا اتاق گولن

 مهدی نیک صفت مطلق

در یادداشت روز یکشنبهٔ هفتهٔ گذشته، بحث جدی اسلام اجتماعی را تا حدی باز کردیم و گفتیم که یکی از مروجان اصلی ایدهٔ اسلام اجتماعی، در حال حاضر، حسام‌الدین آشنا، رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری است و سپس به مقایسهٔ اسلام اجتماعی مدنظر حسام‌الدین آشنا، با اسلام سیاسی مدنظر مقام معظم رهبری پرداختیم. در این یادداشت اما قصد داریم که به سراغ کسی برویم که اسلام اجتماعی را چه از جنبهٔ نظری و از چه از جنبهٔ علمی، در سطحی جهانی دنبال می‌کند.

فتح‌الله گولن را شاید همه با ماجرا کودتای اخیر ترکیه بشناسیم. رسانه‌ها، معتقد بودند که گولن یکی از عوامل جدی کودتا علیه اردوغان بوده است. اما فتح‌الله گولن، بیش از آن‌که یک کودتاچی باشد، اصلی‌ترین پیاده کنندهٔ ایدهٔ اسلام اجتماعی است. و سؤالی که اینجا پیش می‌آید این است که فتح‌الله گولن کیست و چه عقایدی دارد؟

فتح‌الله گولن ۸۰ ساله از همان دوران کودکی دروس دینی را فراگرفت و بعد از مدتی، تبدیل به یک مبلغ دینی شد. با گسترش فعالیت‌های دینی، فرهنگی و تبلیغاتی‌اش در دههٔ شصت میلادی، زمینه‌های شکل‌گیری جنبش خود را در شهر ازمیر ترکیه، فراهم کرد. فعالیت‌های او بعضاً به مذاق حکومت سکولار مسلک ترکیه خوش نمی‌آمد و به همین دلیل وی در دوران فعالیتش، چند بار طعم زندان و تبعید را چشید.

گولن در سال ۱۹۸۰ و زمانی که به‌عنوان یک سخنران مشهور و سرشناس شناخته می‌شد، به حمایت از کودتای مذهبی‌های لیبرال پرداخت و در سایه حکومت تور گوت اوزال فعالیت‌های تبلیغی‌اش را وسعت بخشید.

گولن همین‌طور  ارتباطش را با حزب اسلام‌گرای رفاه به رهبری نجم الدین اربکان که در سال ۱۹۹۷ به قدرت رسیده بود، محکم کرد. او با کودتا علیه اربکان مخالفتی نکرد و از انحلال حزب رفاه نیز حمایت کرد. بااین‌حال گولن و جماعتش از حزب عدالت و توسعه اردوغان به دلیل تعدیل‌هایی که در اسلام انقلابی اربکان انجام داده بودند، حمایت می‌کرد. اما همراهی او با اردوغان تا سال ۲۰۱۰ دوام آورد و سپس به خصومتی جدی تبدیل شد. آخرین اقدام خصومت‌آمیز او علیه اردوغان کودتایی بود که اخیراً علیه او ترتیب داد.

با این اوصاف گولن، امروز وجهه‌ای جدی در عالم سیاست پیداکرده است، اما آنچه او را متمایز می‌کند، فعالیت‌های سیاسی‌اش نیست، بلکه با توجه به روایتی که او از اسلام دارد، جنبشش را روزبه‌روز با فعالیت‌های آموزشی گسترش می‌دهد. روایت او از اسلام، روایتی لیبرال گونه است که به "اسلام اجتماعی" معروف است. از طرفی سبک زندگی‌ای که گولن آن را ترویج می‌کند، لیبرال و مداراجویانه است. گولن تعریفی از دین ارائه می‌دهد که به رویکرد سـکولار مسلک‌ها نزدیک می‌باشد. به‌عبارت‌دیگر وی دین را گزاره‌ای فـردی در نـظر می‌گیرد و نه پدیده‌ای جمعی. بنابراین طبیعی است که با اسلام سیاسی به‌شدت مخالفت کند و ذیل همین قضیه به اسلام سیاسی اربـکان و اسلام سیاسی حاکم در ایران و عربستان انتقاد دارد. از منظر وی، اسلام سیاسی بدعت در امـور دینـی اسـت. از سـویی دیگـر، وی با روایت خاص خودش از دین، به نظامیان لائیک ترکیه نیز انتقاد می‌کند؛ زیرا آن‌ها در تلاش هستند تا دین را از ساحت فردی حذف نمایند و این امر موجب کاهش آزادی‌های اجتماعی و نهایتاً تحریک اسلام‌گراها می‌شود. به‌طور خلاصه شاید توصیف موسسهٔ آمریکایی رند (rand) در مورد اسلام اجتماعی گولن، بهترین توصیف باشد:

((این مسلمانان حامی دموکراسی، شایسته حمایت آمریکا هستند. حمایت از دموکراسی نیز به معنای مخالفت با مفهوم دولت اسلامی است. باید دید چه کسانی خواهان اجرای قانون شریعت هستند. تفاسیر محافظه‌کارانه از شریعت با دموکراسی و حقوق بشر پذیرفته‌شده از سوی جامعه بین‌المللی سازگاری ندارد. درنبرد ضد اسلام رادیکال، مسلمان میانه‌رو، لیبرال و سکولار باارزش‌های منطبق باارزش‌های جهانی که اساس تمامی جوامع لیبرال و مدرن هستند، شرکای بالقوه غرب خواهند بود.))

اصلی‌ترین فعالیت‌های گولن، برای ترویج اسلام اجتماعی، فعالیت‌های آموزشی وی است. گولن بنیان‌گذار یک جریان یا جنبش آموزشی اسلامی است که ظرف ۴۰ سـال گـذشته، شبکه‌هایی از مدارس تقریباً یکسان را در ترکیه و سایر نقاط جهان شکل داده است. گمانه‌زنی در مورد تعداد افراد حاضر در این بنیاد بزرگ متفاوت است، اما چند صد هزارتا ۴ میلیون نفر به‌عنوان همکاران این پروژه بزرگ بین‌المللی ذکرشده است. افراد همکار در این بنیاد عمدتاً دانش آموزان، معلمان، تجار، روزنامه‌نگاران و افراد تحصیل‌کرده در زمینه‌های مختلف هستند.

آخرین برآوردهای بیانگر فعالیت نزدیک به هزار مرکز آموزشی وابسته به گولن در بیش از صد کشور در سراسر جهان است.

هدف اصلی گولن پرورش نسل برتری است که پس از ۱۰-۱۵ سال ترکیه را اداره کنند. پس از فروپاشی شوروی و سقوط دیوار آهنی، فتح اللّه گولن شاگردان و هواداران خود را تشویق کرد تا دامنهٔ فعالیت‌ها و اندیشه‌های خود را به فراسوی مرزهای ترکیه گسترش دهند. گولن به همین منظور تجار و بازرگانان سرمایه‌داری را با خود همراه کرد تا در گسترش ایده‌های وی به خارج از مرزهای ترکیه، به او کمک مالی دهند.

این مدارس در فعالیت‌های روزانـه خود مستقیماً زیر نظر گولن نیستند، اما همگی تقریباً از اصول آموزشی که توسط او تدوین‌شده تبعیت می‌کنند. در این نـظام آمـوزشی اگرچه از اصول اسلامی الهامات فراوانی گرفته‌شده است، اما اصولاً آموزش، آمـوزش غـیردینی است و تمرکز اصلی روی شیوه‌های آموزشی مدرن اسـت. شـاید بـه همین دلیل است که شبکه‌های آموزشی گولن توانسته از دولت‌های لائیک تـرکیه، امکانات و تسهیلات بگیرد.

در آخرباید این‌طور نتیجه‌گیری کنیم که اسلام اجتماعی گولن، تا حد بسیار زیادی، درست شبیه همان چیزی است که حسام‌الدین آشنا روایت می‌کند؛ چیزی شبیه فعالیت‌های انجمن حجتیه، که نمود عینی و ملموسش را می‌شد در مدرسهٔ علوی در سال‌های قبل از انقلاب دید.