رابطه بنزین پتروشیمی‌ها و آلودگی هوا

به گزارش پارس به نقل از تسنیم، در ماه های اخیر بحث آلاینده بودن بنزین تولیدی پتروشیمی ها توسط مسئولین ارشد سازمان حفاظت محیط زیست و برخی رسانه ها به شدت دنبال شده است. رئیس سازمان حفاظت محیط زیست اعتقاد دارد که بنزین پتروشیمی ها برای سلامتی مردم مضر بوده و نقش زیادی در آلودگی هوای کلان شهرها دارد و به همین دلیل خواستار توقف تولید آن می باشد.

در اوایل اسفندماه، وزیر نفت در جمع اعضای شورای شهر تهران به آلاینده بودن بنزین پتروشیمی ها ادغان کرد و خبر داد که دستور توقف تولید و جایگزینی آن با واردات بنزین برای سال ۹۳ صادر شده است. با توجه به اهمیت موضوع و براساس بررسی های انجام شده، شبکه تحلیل گران فناوری ایران (ایتان) در این گزارش به بررسی فرآیند تولید بنزین پتروشیمی ها و میزان آلاینده بودن آن ها پرداخته است.

۱. دلایل تولید بنزین پتروشیمی چه بود؟

وابستگی شدید ایران به واردات بنزین و نقش کلیدی آن در تأمین نیاز کشور سبب شد تا آمریکا در تیرماه ۸۹، تحریم فروش بنزین به ایران را مصوب کرده و اجرایی کند. مسئولین وقت برای خنثی سازی این سیاست کشورهای غربی، تأمین بنزین اکتان افزا را با همکاری پتروشیمی های کشور کلید زدند، به طوری که مقدار بنزین تولیدی شرکت های پتروشیمی در آن دوره زمانی به حدود ۱۵ تا ۲۰ میلیون لیتر در روز رسید و این نقشه دشمن ناکام ماند.

در سال های اخیر، با توجه به عدم اطمینان برای امکان واردات بنزین و همچنین تشدید تحریم های غرب از زمستان ۹۰، مسئولین کشور ترجیح دادند که همچنان بخشی از نیاز کشور را از این راه تامین کنند و میزان واردات بنزین را به حداقل برسانند. با اجرای این استراتژی و همچنین افزایش تولید بنزین پالایشگاه¬ ها به واسطه بهره برداری از طرح های توسعه ای، میزان واردات بنزین از ۲۱ میلیون لیتر در روز در سال ۸۸ به حدود ۱.۷۵ میلیون لیتر در روز در سال ۹۱ کاهش پیدا کرد و میزان بنزین تولیدی پتروشیمی ها نیز به حدود ۵.۲ میلیون لیتر در روز در سال ۹۱ کاهش یافت. با این وجود، از ابتدای آغاز تولید بنزین در واحدهای پتروشیمی همواره سؤالاتی درباره محتویات این بنزین و میزان آلاینده بودن آن در جامعه مطرح می شد، که این سؤالات از سوی مسئولین وزارت نفت با پاسخ جامعی همراه نبود و به نگرانی های مردم دامن می زد.

۲. بنزین پتروشیمی چیست و چگونه تولید می شود؟

بنزین تولیدی پتروشیمی ها یا در واقع مواد اکتان افزا، همان بنزین ریفرمیت می باشد و در شرکت های پتروشیمی آروماتیکی نوری (برزویه) ، بندر امام (ره) و بوعلی سینا، تولید می شود. در این پتروشیمی ها مسیری یکسان با پالایشگاه¬ های نفت کشور برای تولید بنزین ریفرمیت طی می شود که در شکل ۱ می توان مشاهده کرد. بنزین ریفرمیت تولیدی در این مرحله، عدد اکتانی بین ۹۵ تا ۱۰۰ دارد و جایگزین مناسبی برای بنزین سوپر وارداتی به عنوان اکتان افزا می باشد.

همان طور که در شکل مشاهده می شود، بنزین ریفرمیت پتروشیمی همان بنزین ریفرمیت پالایشگاه می باشد با این تفاوت که عملیات خالص سازی ریفرمیت از بنزن به علت وجود واحدهای بنزن زدائی (مسیر ۳) در پتروشیمی ها انجام می شود و پس از کاهش میزان بنزن به زیر ۲% حجمی، بنزین ریفرمیت به عنوان اکتان افزا به شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران تحویل داده خواهد شد. این درحالی است که واحد بنزن زدائی در اکثر پالایشگاه های نفت کشور وجود ندارد (اخیراً تنها پالایشگاه های اراک و تبریز به واحدهای بنزن زدائی مجهز شده اند) و این پالایشگاه ها بنزین ریفرمیت را بدون جداسازی ترکیب سرطان زای بنزن به شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران تحویل می دهند  (مطابق مسیر ۲ در شکل ۱) . بنابراین بدیهی است که بنزین ریفرمیت پتروشیمی ها به لحاظ ترکیبات بنزن، از وضعیت به مراتب بهتری نسبت به شرایط فعلی اکثر پالایشگاه های نفت کشور برخوردار هستند.

۳. کیفیت بنزین پتروشیمی

شاخص های کیفی مهم بنزین مورد استفاده در وسایل نقلیه، عدد اکتان و میزان بنزن می باشد. عدد اکتان به عنوان مهم ترین شاخص کیفی بنزین، نشان دهنده ی میزان مقاومت سوخت در برابر احتراق خودبخودی یا همان سطح آرام سوزی در موتور خودروها می باشد، به گونه ای که هرچه عدد اکتان بالاتر باشد درجه آرام سوزی و قدرت موتور افزایش می یابد. در جدول ۱ میزان حداقلی عدد اکتان بنزین معمولی و سوپر رایج در برخی از کشورها نمایش داده شده است.

اما شاخص مهم دیگری که معرف کیفیت بنزین در حوزه ی مسائل زیست محیطی است، میزان ترکیبات آروماتیکی، بخصوص میزان بنزن می باشد؛ از این رو امروزه بسیاری از کشورها در مورد ترکیبات آروماتیک مانند بنزن موجود در بنزین خود محدودیت هایی را اعمال می کنند. بر طبق استانداردهای اتحادیه اروپا (یورو ۴) ، متوسط بنزن موجود در هر لیتر بنزین نباید بیش از یک درصد باشد. الزامات قانونی و مالیاتی برای رعایت این استاندارد در برخی کشورها مانند آمریکا، کانادا و ژاپن تا حدی بوده است که توانسته اند میزان بنزن موجود در بنزین را به طور متوسط به سطح ۱% برسانند ولی در برخی از مناطق دنیا مانند کشورهای آسیای میانه که قوانین زیست محیطی سخت گیرانه ای وجود ندارد، میزان بنزن موجود در بنزین به طور متوسط ۵% است. مشخصات بنزین تولیدی یکی از پتروشیمی های کشور که در حال حاضر بخش عمده بنزین پتروشیمی ها را تولید می کند در جدول ۲ آمده است.

همان طور که پیش از این نیز اشاره شد، بنزین تولیدی پتروشیمی ها به علت عدد اکتان بالای ۹۵ به عنوان اکتان افزا مورد استفاده قرار می گیرد و به دلیل وجود برج بنزن زدائی، میزان بنزن موجود در بنزین پتروشیمی ها از پالایشگاه ها کمتر است. نتایج آزمایشگاهی مربوط به آنالیز ریفرمیت نیز این موضوع را تأیید می کند (جدول ۲) و نشان می دهد که متوسط عدد اکتان این بنزین ۹۷.۵ و حجم بنزن آن ۱.۸۷% است.

۴. بنزین پالایشگاه ها آلاینده تر هستند یا پتروشیمی ها؟

تا چند سال قبل، شاخص¬ های کیفی بنزین مصرفی در کشور تا حدود زیادی مغفول مانده بود و بنزین به عنوان یکی از متهمان اصلی آلودگی هوا شناخته می شد. با توجه به همین موضوع در سال های اخیر سرمایه گذاری زیادی توسط وزارت نفت برای ارتقاء سطح کیفی فرآورده های نفتی و بخصوص بنزین تولیدی در پالایشگاه های نفت صورت گرفته است و پروژه های مختلفی اجرا گردیده و کیفیت بنزین تولیدی در پالایشگاه های تهران و اراک به یورو ۴ ارتقاء یافته است. با این وجود همچنان بنزین تولیدی سایر پالایشگاه های کشور یورو ۲ است. بر همین اساس و با توجه به توضیحات داده شده در مورد کیفیت بنزین پتروشیمی ها، به جرأت می توان ادعا کرد که بنزین تولیدی پتروشیمی ها از کیفیت بالاتری نسبت به بنزین تولیدی در اکثر پالایشگاه های کشور برخوردار هستند و حتی اگر بنزین را همچنان جزو متهمان اصلی آلودگی هوای کلان شهرها بدانیم، بخش عمده این موضوع از کیفیت پایین بنزین تولیدی پالایشگاه ها ناشی می شود. این درحالی ست که برخی از کارشناسان مانند مدیران عامل سابق  و فعلی  شرکت کنترل کیفیت هوای شهرداری تهران معتقدند، بنزین متهم اصلی آلودگی هوای تهران و کلان شهرها نیست و کیفیت بنزین عرضه شده در کشور بخصوص تهران، بحرانی نمی باشد.

عرضه بنزین پتروشیمی ها تحت نظارت کامل بازرسان شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران انجام می شود، در این شرایط اگر بنزین توزیع شده در برخی از شهرهای کشور از کیفیت لازم برخوردار نباشد، دلیل آن را باید در تأثیرگذاری عوامل دیگری جست وجو نمود. دلیل این امر، یا ترکیب کردن بنزین پتروشیمی ها با بنزین نامرغوب پالایشگاه های کشور توسط شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران است و یا ناشی از عدم حضور نیروی انسانی متخصص در محل های مربوط به اختلاط بنزین پتروشیمی با دیگر بنزین های متعلق به شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران است.

نکته مهم دیگر این است که پتروشیمی های تولیدکننده ی بنزین در مناطق جنوبی کشور (ماهشهر) مستقر هستند و بندرعباس محل تحویل بنزین تولید شده این پتروشیمی ها به وسیله کشتی است و فاصله جغرافیایی بالا باعث می شود که این بنزین به کلان شهرهای مرکزی کشور، نظیر تهران فرستاده نشود.

۵. واردات، جایگزین مناسبی برای بنزین پتروشیمی ها هست؟

مسئولین ارشد سازمان حفاظت محیط زیست و برخی از مسئولین وزارت نفت تأکید دارند که با قطع تولید بنزین پتروشیمی ها، واردات بنزین راهکار مناسبی برای تامین نیاز کشور است و این در حالی است که اولاً: بررسی های صورت گرفته توسط سازمان بازرسی کل کشور نشان می¬ دهد که عدد اکتان بنزین تولیدی پتروشیمی ها عموماً بالاتر از سایر بنزین های تولید پالایشگاه های داخل و حتی وارداتی است و بنابراین با جایگزینی بنزین وارداتی، لزوماً کیفیت بنزین مصرفی کشور افزایش نخواهد یافت؛ ثانیاً: با توجه به این که تحریم فروش بنزین به ایران از تیرماه ۸۹ توسط آمریکا اعمال گردیده است و همچنان ادامه دارد، افزایش قابل توجه واردات بنزین احتمالاً با مشکلاتی جدی مواجه خواهد بود. البته شاید برخی مدیران ارشد وزارت نفت واردات بنزین را راهکاری برای دست یابی به پول های نفتی بلوکه شده در کشورهای دیگر تلقی می کنند و با این تفکر به دنبال برگرداندن حق ملت ایران هستند ولی تجربه تابستان سال ۸۹ نشان می دهد که نباید اجازه داد که کشور دوباره وابستگی زیادی به واردات بنزین پیدا کند و ابزاری را برای اعمال فشارهای غرب به وجود آورد.

با توجه به اصرار دولت و بخصوص سازمان محیط زیست برای حذف بنزین پتروشیمی ها و با عنایت به هزینه های سنگین واردات بنزین (سالیانه حدود ۲.۴ میلیارد دلار) ، به نظر می رسد که اختصاص بودجه کافی و تسریع در اجرای طرح های احداث پالایشگاه های نفت و میعانات گازی، به خصوص پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج فارس، ضرورت داشته و مزایای بیشتری برای نصیب کشور خواهد داشت.

۶. جمع بندی

با یک نگاه واقع بینانه به کیفیت بنزین پتروشیمی ها و عوامل تاثیرگذار بر آلودگی هوای کلان شهرهای کشور، با استناد به دلایل زیر می توان اثبات کرد که بنزین پتروشیمی ها متهم اصلی و یا حتی مهمِ آلودگی های کلان شهر ها نیست.

الف) بنزین پتروشیمی ها معمولا در استان های همجوار محل تولید، یعنی مناطق جنوبی کشور مصرف می شوند و معمولاً به کلان شهرهای مرکزی کشور و بخصوص تهران فرستاده نمی شوند.

ب) بنزین پتروشیمی ها هیچگاه به صورت مستقیم مصرف نمی شوند و اگر بنزین مصرفی در برخی شهرها که ترکیبی از این بنزین و بنزین پالایشگاه هاست، کیفیت پایینی داشته باشد (البته این موضوع نیاز به اثبات دارد) ؛ نقش اصلی در این کیفیت پایین را بنزین تولیدی در پالایشگاه های کشور ایفا می کنند زیرا کیفیت بنزین پتروشیمی ها از کیفیت بنزین تولیدی اکثر پالایشگاه های کشور بالاتر است.

در پایان خاطرنشان می گردد که استفاده از بنزین پتروشیمی ها تنها یک راهکار و جایگزین مقطعی برای تأمین نیاز کشور است و در دراز مدت با جایگزینی تفکر ساخت پالایشگاه های نفت به جای واردات بنزین می توان هم از خام فروشی دور شد و هم تجربه تلخ وابستگی به کالای استراتژیک بنزین را به شیرینی خودکفایی و صادرات مبدل کرد.