برجام و بررسی متناظر بودن اقدامات/ اگر ایران همه اقدامات را انجام داد اما آمریکا تحریم ها را برنداشت چه می شود؟

پایگاه خبری تحلیلی «پارس»- محمدسعیداحدیان- در تحلیلی کلان از داده و ستانده های ایران از برجام نشان دادیم که کفه ستانده های ما از داده ها به گونه ای قابل توجه سنگین تر است(1) اما تاکید کردیم تا زمانی که جزئیات مورد بررسی قرار نگیرد و از نبود حفره های مهمی که نتایج به دست آمده را تحت الشعاع قرار دهد اطمینان حاصل نشود نمی توان گفت، با توافقی خوب روبه رو هستیم لذا از این پس تلاش می کنیم طی یادداشت هایی به ابهامات مطرح شده در این باره بپردازیم. «با توجه به اینکه ایران ابتدا باید اقدامات خود را انجام دهد اگر ایران همه اقدامات خود را انجام داد اما آمریکا تحریم ها را برنداشت چه می شود؟» «آیا تحریم ها از ابتدا برداشته می شود برخی می گویند که تحریم ها بعد از سال هشتم به طور کامل برداشته می شود و تا آن زمان بسیاری از تحریم ها باقی می ماند.» «در برجام گفته شده که آمریکا در سال هشتم تلاش خواهد کرد که تحریم های ایران در کنگره لغو شود با این وصف آمریکا متعهد نشده است که حتما این تحریم ها لغو شود» موارد فوق نمونه سوالات مهمی هستند که همگی مربوط به یکی از مهمترین محورهای بحث درباره جزئیات متن برجام، یعنی اقدامات متناظر ایران و طرف مقابل است. به این سوالات در حین ارائه توضیح مسیری که در برجام پیش بینی شده است پاسخ داده خواهد شد.

مراحل اجرایی برجام

براساس برجام ما چند مرحله داریم(2): «روز نهایی شدن» یعنی روزی که در سازمان ملل قطعنامه جدید صادر شد، «روز تصویب» یعنی حداکثر90 روز بعد از روز نهایی شدن، «روز اجرا» زمانی که طرفین اقداماتی را انجام دادند و آژانس گزارش خود را مبنی بر اجرایی شدن تعهدات ایران ارائه کرد، «روز انتقالی» حداکثر هشت سال بعد از روز تصویب و در نهایت «روز خاتمه» حداکثر ده سال بعد از روز تصویب خواهد بود. حال ببینیم در هر مرحله طرفین چه اقداماتی انجام می دهند و آیا این اقدامات متناظر است و از نقطه ضعف غیر قابل چشم پوشی برخوردار نیست.

بازگشت پذیری کلید مهم تحلیل

نکته مهم پیش از ورود به بحث این مسئله است که پایه برجام بر بی اعتمادی طرفین به یکدیگر و امکان بازگشت پذیری بنا نهاده شده است لذا بررسی هزینه منفعت بازگشت پذیری برای ایران اهمیت پایه ای دارد و اگر برآیند آن برای ایران مثبت بود بخش های زیادی از برجام توجیه پذیر و اگر منفی بود برجام غیرقابل توجیه می شود ما فعلا با این پیش فرض که بررسی این مسئله را به بعد موکول می کنیم صرفا به بررسی متناظر بودن اقدامات می پردازیم.

روز نهایی شدن:

مدتی پس از این روز 1+5 متعهد شده بود که قطعنامه ای را به شورای امنیت پیشنهاد دهند که در آن قطعنامه های پیشین و تحریم های هسته ای تعیین شده در قطعنامه های پیشین سازمان ملل و دیگر تحریم ها طی فرآیندی که بعدا توضیح داده خواهد شد، لغو شود (بررسی دیگر جزئیات قطعنامه مجالی دیگر می طلبد) 1+5 به این تعهد خود عمل کرد و این قطعنامه صادر شد(3).

روز تصویب:

برای روز تصویب آمریکا و اروپا به تصویب و ابلاغ مصوبات و دستورالعمل هایی متعهد شده اند که خلاصه آن در یک جمله رفع(اعم از توقف، لغو و تعلیق) همه تحریم های اقتصادی و مالی مرتبط با فعالیت های هسته ای ایران است با این توضیح که زمان اجرایی شدن آن ها به «روز اجرا» یعنی بعد از انجام اقدامات ایران موکول شده است. جزئیات فنی این تعهدات به شرح زیر است: آمریکا متعهد شده است که دستور توقف اجرای تحریم های کنگره(4) (تحریم های اصلی آمریکا در این دسته قرار دارد) و دستور لغو برخی تحریم های رئیس جمهور آمریکا و تعلیق باقی مانده آن ها را صادر کند (به همراه دستورالعمل های اجرایی مربوط) صادر کند با یادآوری این نکته که زمان اجرایی شدن این ابلاغیه ها به بعد از روز اجرا موکول شده است. همچنین اروپا نیز (5) متعهد شده است که قانون اجرایی (Regulation) مربوط به تحریم های اقتصادی و مالی را لغو و قانون مربوط به تصمیم سیاسی (Dessision) مربوط به آن را تعلیق کند (6) (قانونی که لغو می شود نوعی آیین نامه اجرایی محسوب می شود برای قانون دوم که تعلیق می شود) البته برخی بندهای این قانون که مهمترین هایش مربوط به تحریم سوئیفت و اموال بلوکه شده است لغو یا تعلیق نمی شود بلکه تعدادی اندک از اسامی که مربوط به تحریم های غیرهسته ای می شوند (7) باقی مانده و بقیه که عمده آن محسوب می شوند از لیست تحریم حذف می شوند زمان اجرایی شدن این مصوبه نیز به روز اجرا یعنی بعد از انجام تعهدات ایران موکول شده است. ایران نیز بعد از روز نهایی شدن متعهد شده است که همه اقدامات مربوط به محدودیت های هسته ای اش را انجام دهد(8) که اهم آن ها عبارتند از کاهش تعداد سانتریفیوژهای نطنز به 5060 عدد(9)، محدودیت های تعیین شده در سایت فردو(10)، درآوردن هسته مرکزی راکتور آب سنگین اراک و از بین بردن آن (11)، کاهش ذخیره اورانیوم از حدود 9 تن به 300 کیلو(12)، «انجام اقدامات» توافق شده بین ایران و آژانس برای حل سوالات مربوط به برنامه گذشته ایران و مواردی دیگر.

روزاجرا

روز اجرا با اعلام گزارش آژانس مبنی بر راستی آزمایی انجام اقدامات ایران همزمان است که در این روز قطعنامه جدید سازمان ملل، مصوبات و ابلاغیه های اتحادیه اروپا و آمریکا خود به خود به مرحله تاثیر می رسد و تحریم های اقتصادی و مالی مرتبط به فعالیت های هسته ای به طور کامل رفع (اعم از لغو، تعلیق و توقف) می شود.

نقطه ضعف بین روز تصویب تا روز اجرا

نقطه ضعفی که در مرحله بین روز تصویب و اجرا مطرح می شود متناظر بودن اقدامات طرفین است با این توضیح که طرف مقابل مصوبه ای را می گذراند و اقداماتی را روی کاغذ انجام می دهد و ما اقداماتی اجرایی را روی زمین انجام می دهیم البته درست است که طرف مقابل در ابتدا قطعنامه های قدیم را لغو کرده است و مصوبات و ابلاغیه های رفع تحریم ها را صادر کرده است (که اگر این نکته نبود به هیچ وجه تناظر رعایت نشده بود) اما در مقابل ایران اقداماتی عینی و فیزیکی را انجام می دهد به عبارت دیگر اگر در این مقطع توسط طرف مقابل بدعهدی صورت گیرد، خیلی سریع و فقط با هزینه ای سیاسی موضوع برمی گردد اما ما باید برای بازگرداندن موضوعات هزینه مالی بپردازیم و زمانی صرف کنیم لذا می توان مدعی شد در گام اول در تناظر و تناسب نقطه ضعف جدی وجود دارد اما فارغ از این سوال که چه پیشنهاد جایگزینی می شد پیشنهاد داد، به نظر می رسد اگر موضوع را از منظر سیاسی تحلیل کنیم و نگاهی به برنامه هسته ای بازگشت پذیری ایران نیز داشته باشیم پذیرش این نقطه ضعف مهم، از منطق عقلانی برخوردار است چرا که اولا با توجه به اینکه آمریکا و اروپا مصوبات و ابلاغیه های قانونی را انجام داده اند و اقدام قانونی و عملی جدیدی لازم نیست صورت گیرد، بسیار بعید است که دولت اوباما (که به تعبیر رهبرانقلاب نیازمند به نتیجه رسیدن مذاکرات است) بعد از این همه مذاکره و تلاش جدی برای گذراندنش از پیچ کنگره بخواهد در گام اول دستورات و ابلاغیه های خود را باطل و نتیجه به دست آمده را که دستاورد خود می داند، مخدوش کند مخصوصا آنکه دولتمردان آمریکا بارها به تصریح گفته اند که راه جایگزینی جز این تفاهم برای آن ها وجود ندارد (13)و در صورت لغو توافق، ایران از منظر آن ها با سرعت بیشتری و بدون نظارت به سمت هسته ای شدن حرکت خواهد کرد. ثانیا نباید فراموش کرد آمریکا به تنهایی نمی تواند در این مرحله نقض عهد کند بلکه باید اروپایی ها (هم تروئیکای اروپایی و هم کشورهای اروپای دوم) را با خود همراه کند و می توان با اطمینان گفت که حتی اگر اوباما تصمیم به نقض عهد در گام اول کند نخواهد توانست اروپایی ها را برای ادامه تحریم ها همراه کند و آن ها را راضی کند به اینکه قانون لغو شده خود را دوباره تصویب کنند. غیر از اینکه خود مقامات آمریکایی بر عدم همراهی اروپایی ها بر ادامه تحریم ها صحه گذاشته اند گزارش داده شده هافینگتون پست (14) و فارین پالیسی(15) از جلسه سفرای کشورهای اروپایی با سناتورهای دموکرات آمریکا که باعث اعلام موافقت فوری چند سناتور دموکرات با توافق شد، به روشنی گواه این ادعا است چرا که سفرای کشورهای اروپایی در این جلسه تصریح کردند که با آمدن ایران پای میز مذاکره و به نتیجه رسیدن آن، دلیلی برای ادامه همراهی اروپا با تحریم ها وجود ندارد که حجم بالای سفرهای هیئت های بلندپایه سیاسی و اقتصادی کشورهای اروپایی مانند فرانسه، آلمان، ایتالیا و ... تاییدی بر این تحلیل است. اما مهمتر از این اظهارنظرها توجه به این نکته بسیار مهم است که ایران با کشورهای اروپایی (حداقل کشورهای اروپای دوم) هیچ تضاد منافع استراتژیک ندارد نه اسرائیل خط قرمز استراتژیک اروپایی ها است، نه هدف هژمون شدن بر کل نظام آینده جهانی دغدغه حداقل کشورهای اروپای دوم است نباید فراموش کرد که همراهی جمعی همه کشورهای اروپا با آمریکا برای تحریم ایران با توجه به نزدیک تر بودن به ایران صرفا به دلیل ایجاد تصور نادرست احتمال ساخت بمب هسته ای توسط ایران بود و روشن است که اتفاقا رسیدن به این خواسته از نظر اروپایی ها فقط با ادامه پابرجا ماندن برجام تامین خواهد شدو شکست برجام نگرانی را به اروپایی ها بازخواهد گرداند دلیل سوم مبنی بر منطقی بودن ریسک پایین نقطه ضعف در تناظر اقدامات ایران و طرف مقابل در گام اول به این نکته برمی گردد که بازگشت پذیری ما در صنعت هسته ای بازگشت به جای قبل نخواهد بود (16) بلکه مبتنی بر توان فعلی و برنامه کلان هسته ای ایران در صورتی که ما در این مقطع یا مقطعی دیگر بنا به بازگشت داشته باشیم سانتریفیوژهای نسل پیشرفته خود با ظرفیت چند برابر قبل را با سانتریفیوژهای قدیمی خود در نطنز و فردو جایگزین خواهیم کرد و درباره راکتور آب سنگین اراک نیز چون قرارداد ساخت راکتور پیشرفته جدید قبل از روز اجرا منعقد شده است(17)، براساس قانون عطف به ما سبق(18) این قرارداد که طرف اصلی آن هم چینی ها هستند (و از حقوق خود دفاع می کنند)، به مسیر خود ادامه خواهد داد و در نتیجه اگر به احتمال بسیار پایین در روز اجرا نقض عهد صورت گیرد، هزینه و زمانی که ما در بازگشت پذیری صرف خواهیم کرد صنعت هسته ای ما را چندگام به جلو می برد و نه بازگشت به نقطه قبل. بر اساس این سه دلیل می توان وجود این نقطه ضعف در مرحله اجرا را ریسکی نزدیک به صفر و با توجه به مدل بازگشت پذیر بودن قابل چشم پوشی دانست.

از روز اجرا تا روز انتقالی

از روز اجرا تا روز انتقالی بخش اصلی توافق است چرا که پیش از آن مقدمات ورود به توافق محسوب می شود و بعد از آن عملا تحریم مهمی باقی نمانده است و اگر بنا باشد نقض عهدی صورت گیرد به احتمال زیاد تا این روز صورت خواهد گرفت لذا متناظر بودن این بخش از اهمیت اصلی برخوردار است. بعد از روز اجرا تمام تحریم های اقتصادی و مالی اروپا و آمریکا مربوط به فعالیت های هسته ای مانند خرید و فروش نفت، سوئیفت، نقل و انتقالات پول و بلوکه شدن اموال ایران، برداشته می شود این تحریم ها برخی لغو، برخی متوقف و برخی تعلیق می شوند و فقط تعدادی اندک تحریم های کم تاثیر مرتبط با ادعاهای اشاعه ای و تسلیحاتی باقی می ماند در مقابل ایران نیز از این روز به صورت «موقت» پروتکل الحاقی(19) را اجرا می کند تعهد به اجرای موقت و نه دائم پروتکل الحاقی به این دلیل است که هم آمریکا تحریم ها را لغو نکرده بلکه متوقف کرده است و هم اروپا فقط قانون اجرایی تحریم ها را لغو کرده و قانون پایه مربوط را تعلیق کرده است . در روز انتقالی یعنی اگر آژانس انرژی اتمی صلح آمیز بودن فعالیت ایران را ظرف مدت هشت سال تایید نکرد، خود به خود(20) بدون آنکه نظر آژانس اهمیتی داشته باشد در راس هشت سال اروپایی ها قانون اجرایی مابقی تحریم ها را لغو می کنند(21) و آمریکا نیز ملزم است برای گرفتن مصوبه کنگره مبنی بر لغو قانون تحریم ها اقدام کند(22) در برابر این اقدام دولت جمهوری اسلامی ایران نیز برای گرفتن مصوبه مجلس مبنی بر پیوستن رسمی به پروتکل الحاقی اقدام خواهد کرد (23) در صورتیکه اروپا اقدام خود را اجرایی کند و کنگره آمریکا نیز قانون تحریم ها را به طور کامل لغو کند، مجلس شورای اسلامی پروتکل الحاقی را تصویب خواهد کردبه عبارت دیگر مصوبه پیوستن به پروتکل الحاقی که از نظر آن‌ها، تنها ضمانت عدم انحراف فعالیت‌های هسته‌ای ایران به فعالیت‌های نظامی محسوب می شود، اقدامی متناظر دربرابر لغو کامل تحریم های کنگره آمریکا و لغو باقی مانده قانون اجرایی تحریم های اروپا(که فقط مرتبط با تحریم های غیرهسته ای است) می باشد. بر اساس توضیح داده شده می توان گفت مشروط به مثبت بودن برآیند بازگشت پذیری، تناظر خوبی در بخش اصلی دوران توافق که بدنه برجام محسوب می شود وجود دارد.

روز خاتمه

از روز انتقالی تا روز خاتمه بخشی از محدودیت های مربوط به تحقیق و توسعه برداشته می شود (24) (محدودیت های باقی مانده متناسب با توان و برنامه کلان هسته ای ایران است و لطمه ای مهم به پیشرفت صنعت هسته ای نمی زند) اما ایران همچنان به محدودیت های غنی سازی خود ادامه می دهد و در برابر طرف مقابل برای اطمینان از اجرایی شدن این تعهدات «گرو»یی هایی که نگه داشته است: اول امکان بازگشت پذیری قطعنامه های لغو شده شورای امنیت و دوم قانون پایه تحریم های اروپا که تعلیق شده است (قانون اجرایی مربوط به آن به طور کامل لغو شده است) بر این اساس در روز خاتمه محدودیت های ایران غیر از چند مورد پایان می یابد، قطعنامه 2231 به طور خودکار بدون نیاز به تصویب مجدد توسط شورای امنیت و همچنین قانون پایه تحریم های اتحادیه اروپا نیز لغو می شود. با پایان یافتن محدودیت های ذکر شده و لغو قطعنامه (25) و تصریح بر اینکه شورای امنیت دیگر به پرونده ایران رسیدگی نمی کند (26)، پرونده هسته ای ایران به موضوعی عادی و در چارچوب آژانس تبدیل می شود. می توان مدعی شد در این مرحله نیز تناظر اقدامات روندی منطقی دارد البته منطقی تر این بود که روز خاتمه با روز انتقالی یکی می شد و اصولا این دو سال به زمان توافق اضافه نمی شد و می توان مدعی شد اضافه شدن فاصله دو سال بین این دو روز امتیازی است که ایران به طرف مقابل داده است اما با توجه به رفع محدودیت ها تحقیق و توسعه متناسب با نیاز ایران در این دوسال که باعث می شود پیشرفت صنعت هسته ای کند نشود، این امتیاز را توجیه پذیر می کند اما از این نقطه ضعف توجیه پذیر که بگذریم از نظر تناظر اقدامات مجدد تاکید می شود که تناظر در این مرحله بیشتر به نفع ایران می باشد.

بعد از روز خاتمه

بعد از روز خاتمه ایران همچنان به مواردی که اهم آن ها محدودیت سقف غنی سازی تا 3.67 درصد ، ساخت راکتور های جدید آب سنگین و رعایت سقف 300 کیلو ذخیره اورانیوم هر دو تا 15 سال، امکان نظارت بر ساخت روتورها تا 20 و معادن تا 25 سال همچنان ادامه پیدا می کند که می توان این بخش تعهدات بعد از ده سال را جزو نقاط ضعف مهم توافق برجام دانست البته همانطور که در یادداشت پیشین شرح داده شد تمام این موارد ضمن آنکه نقطه ضعف مهم برجام محسوب می شود اما لطمه ای قابل توجه به صنعت هسته ای نمی زند و به امنیت ملی ما خدشه وارد نمی کند.

جمع بندی

در یک جمع بندی کلی می توان گفت که اقدامات متناظر ایران و طرف مقابل در بخش آغازین و بعد از روز خاتمه دارای نقطه ضعف است اما این نقاط ضعف به گونه ای نیست که حفره ای مهم در برجام محسوب شود و چون ما در نگاهی کلان برآیند کفه ستانده ها را بر داده ها سنگین تر تحلیل کردیم، همچنان می توان برجام را توافقی در مجموع قابل قبول برای ایران دانست البته مشروط به آنکه درباره دیگر نکات مورد سوال مانند هزینه فایده بازگشت پذیری و...بررسی لازم صورت گیرد.

پی نوشت ها:

1- این بخش های برجام را خوانده اید؟

2- بندهای 34 و 35 مقدمه برجام و نیز ضمیمه شماره 5 برجام

3- قطعنامه 2231 شورای امنیت در 29 تیر 1394 به تصویب شورای امنیت رسید.

4- مواد 21 و 22 مقدمه برجام و بند 11 ضمیمه 5 برجام

5- بند 19 مقدمه برجام و بند 10 ضمیمه 5 برجام

6- دلیل اینکه چرا اروپایی ها قانون پایه را لغو نکرده و تعلیق می کنند به این مسئله برمی گردد که بر اساس روال فرآیند قانون گذاری در اتحادیه اروپا تصویب مجدد این قانون حداقل 12 ماه زمان می برد لذا امکان بازگشت پذیری تحریم ها را برای طرف اروپایی طولانی خواهد کرد.

7- لیست پیوست به ضمیمه شماره 2 برجام؛ بخش مربوط به اتحادیه اروپا

8-بندهای یک تا 17 مقدمه برجام و بند 15 مربوط به اقدامات ایران در ضمیمه شماره 5 برجام

9- بند 27 ضمیمه یک برجام

10- بندهای 44 تا 51 ضمیمه یک برجام

11- بندهای 2 تا 15 ضمیمه یک برجام

12-بندهای 56 و 57 ضمیمه یک برجام

13- رجوع کنید به 4 جلسه استماع سنا و مجلس نمایندگان آمریکا با حضور 4 وزیر دولت این کشور.

14- روزنامه هافینگتون پست؛ 4 آگوست 2015

15- فارین پالیسی؛ 6 آگوست 2015

16- مصاحبه پژمان رحیمیان، عضو فنی تیم مذاکره کننده هسته ای

17- بند 8 مقدمه برجام

18- بند 37 مقدمه برجام

19- بندهای 64 و 665 ضمیمه شماره یک برجام

20- بند 19 ضمیمه 5 برجام

21- بند 20 ضمیمه شماره یک برجام

22- بند 21 ضمیمه شماره یک برجام

23- بند 22 ضمیمه شماره یک برجام

24- بندهای 3 و 4 مقدمه برجام و بند 63 ضمیمه شماره یک برجام

25- بند 25 ضمیمه شماره یک برجام

26- بند 24 ضمیمه شماره یک برجام