تأملی بر معادله بُرد بُرد آبیاری قطره‌ای

عبارت آب مایه حیات است، از دیرباز آنقدر تکرار شده و بر در و دیوار مدارس و تابلو‌های شهر‌های کوچک و بزرگ مرقوم و نصب شده که ملکه ذهن تمامی آحاد و اقشار جامعه شده است، به واقع حیات اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگیِ هر جامعه و کشوری به آب گره خورده و در صورت بروز نارسایی در تأمین آن، جامعه با اختلالات و مشکلاتی عدیده مواجه خواهد شد.

در ذیل این گزارش تلاش می‌شود از منظر اقتصادی به موضوع نگریسته شود، حوزه‌ای که ابتدا به ساکن بخش تأمین ارزاق و امنیت غذایی عموم جامعه به واسطه کم آبی تحت تاثیر قرار می‌گیرد.

البته در این میان کم نیستند صنایعی که نیازمند آب هستند و به اصطلاح به آن‌ها صنایع آب بَر (همچون صنعت فولاد) می‌گویند که مشکلات آبی، فعالیت عادی چنین صنایعی را نیز تحت الشعاع قرار می‌دهد.

بیشتر بخوانید: بحران کم آبی تمام شد؟/ باید تا سال آینده الگوی مصرف آب تغییر کند 

عرصه زراعت، حوزه‌ای که بیشترین میزان آب، مصروف آن می‌شود

به‌صورت تقریبی، اکثریت قریب به اتفاق کشور‌های پیشرفته، ابتدا از حِیثِ زراعت و کشاورزی به توسعه مطلوب و لازم نائل شده‌اند و این قاعده‌ای است که رعایت و توجه به آن در ارتباط با کشور ایران ضروری است.

کشاورزی و زراعت، مُتِضَمِنِ تأمین امنیت غذایی کشور است و جامعه‌ای که در این خصوص فاقد استقلال کافی باشد، یقینا حصول توسعه پایدار را تجربه نخواهد کرد.

با توجه به ارتباط تنگاتنگ آب با حوزه زراعت و باغداری، طبیعتاً با نِمودِ هرگونه چالش در فرآیند تأمین آب کشور، شاهد ظهور و بروز انسداد‌هایی جدی در عرصه زراعت و باغداری به عنوان هرم و ستون اصلی تأمین غذای مورد نیاز جامعه خواهیم بود.

از دیگر سو، متأسفانه شاهد هستیم در عین مواجهه با بحران کم آبی، بیشترین میزان مصرف آب در کشور، مربوط به حوزه زراعت و کشاورزی است.

اشاره به عدد و رقم ۹۲ درصدی مصرف آب در حوزه کشاورزی از سوی کارشناسان و رسانه‌ها، به روشنی موید عمق حداکثری مصرف آب، در این عرصه است.

متأسفانه در سالیان و دهه‌های گذشته، آنچنان که باید به مدیریت مصرف بهینه آب در این بخش (زراعت) توجه نشده و آنچه که بیشتر نمود داشته، تأکید بر صرفه جویی در مصرف آب از سوی خانوار‌ها بوده که در واقع میزان مصرف آب در این عرصه کمتر از ۵ درصد است.

طرح این موضوع به معنای نادیده انگاشتن اهمیت و ضرورت مدیریت بهینه مصرف آب در میان مشترکان خانگی نیست، اما عقل و منطق حکم می‌کند با تدبیر و عقلانیت، اولویت گذاری لازم در طرح‌های صرفه جویی ابتدا به ساکن در بخش‌های پُر مصرف و آب بَر، تامین و لحاظ شود.

در شرایطی که بیش از ۹۰ درصدآب موجود در کشور مصروف حوزه کشاورزی می‌شود، انتظار می‌رود با عملیاتی ساختن دستورکار‌های لازم، مصرف آب در این حوزه، بهینه و معقول‌تر شود.

البته نباید این واقعیت را نادیده گرفت که در سالیان اخیر طرح‌هایی همچون آبیاری قطره‌ای به عنوان یکی از دستورکار‌های ویژه برای مدیریت بحران کم آبی مد نظر قرار گرفته، طرح‌هایی که می‌باید چندین دهه پیش اجرایی می‌شد و قطعا در صورت تحقق این امر، از هدر رفت بخش قابل توجهی از آب جلوگیری می‌شُد.

هر آنچه ضریب هدر رفت آب و به تبع آن کم آبی تشدید شود، به همان میزان شاهد از دست رفتن فرصت‌های شغلی بیشتری نیز خواهیم بود، مشاغلی که بقا و استمرار آنها نیازمند منابع آبی است.

خشک شدن زاینده رود و از دست رفتن فرصت‌های شغلی که در سایه آب موجود در این رودخانه ایجاد شده بود یکی از مصادیق و نمونه تبعات ناخوشایند و مُخَرِبِ کم آبی در شهر اصفهان است.

بحران کم آبی، صرفا به دلیل استفاده نامطلوب از آب، ظهور و بروز پیدا نمی‌کند و در تحلیل و بررسی این پدیده نباید پدیده خشکسالی را  نادیده انگاشت، معضلی که متاسفانه در سالیان اخیر با شدت و فراگیری هر چه بیشتری، مناطق، نواحی و شهر‌های ایران را درگیر ساخته و در کنار هم قرار گرفتن این دو عارضه (خشکسالی و مصرف غیراصولی آب) باعث می‌شود تا به تبع، شاهد نمود معضلات بی شمار دیگری در صحنه اقتصادی و اجتماعی کشور باشیم.

خالی شدن روستا‌ها از سکنه و مهاجرت بی رویه به شهر‌ها و کلانشهر‌ها و رشد و گسترش حاشیه نشینی از نمونه پدیده‌هایی است که به تدریج نه تنها اقتصاد، بلکه عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی و امنیتی کشور را تحت الشعاع قرار می‌دهد.

توسعه آبیاری قطره‌ای با جدیت هر چه بیشتر در دستور کار قرار گیرد

غرب استان تهران و بویژه شهرستان‌های شهریار و ملارد از دیرباز در زمره مناطقی قرار داشته که در حوزه کشاورزی، زراعت و باغداری صاحب نام و شهره هستند تا جایی که برخی از محصولات باغی تولیدی در این شهرستان‌ها در سطح کشور به نام و معروف هستند.

بخش قابل توجهی از میوه (محصولات زراعی مورد نیاز استان تهران) به واسطه فعالیت‌های زراعی و باغی این شهرستان‌ها تأمین می‌شود و از این مناطق (به دلیل باغات فراوان) به عنوان ریه تنفسی تهران یاد می‌شود.

با عنایت به چنین ویژگی هایی، توسعه آبیاری مکانیزه، از ضروریاتی است که باید در مناطقی همچون غرب استان تهران، با جدیت و همت هر چه فزاینده تری در دستور کار قرار گیرد.

محمد مهریزی، یکی از فعالان حوزه زراعت و باغداری در غرب استان تهران در گفت‌وگو با خبرنگار گروه اقتصادی باشگاه خبرنگاران جوان؛ در تشریح محاسن و مزایای سیستم آبیاری قطره‌ای در باغات و زمین‌های زراعی، اظهار کرد: یکی از خصوصیات آبیاری قطره‌ای معطوف به این امر می‌شود که در نهایت در سایه این شیوة آبیاری، هزینه بهره برداری به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد و اساسا در این شیوه آبیاری نیاز به آب به مراتب کمتر از دیگر روش‌های آبیاری است، زیرا آنچنان که از نام این شیوه پیداست، آبرسانی به اراضی بصورت قطره‌ای انجام می‌پذیرد.

وی افزود: در سیستم آبیاری قطره‌ای نیاز به نیروی انسانی برای آبیاری کاهش می‌یابد و به تبع در چنین شرایطی، باغدار، هزینه کمتری را ما به ازای آبیاری توسط نیروی انسانی پرداخت خواهد کرد که این امر نیز به نوبه خود نوعی صرفه جویی در هزینه‌ها به شمار می‌رود.

مهریزی بیان کرد: در آبیاری قطره ای، صرف انرژی برای از بین بردن علف‌ها نیز تنزل پیدا می‌کند، زیرا اساسا در آبیاری قطره‌ای کنترل بیشتری بر روی سطح اراضی کشاورزی وجود دارد و بخش‌ها و حوزه‌های مشخصی از زمین آبیاری می‌شود و به نوعی آبیاری بصورت کامل تحت کنترل زارع است.

این فعال در حوزه زراعت و باغداری گفت: اگرچه راه اندازی سیستم آبیاری قطره‌ای در ابتدا هزینه بر است که البته با توجه به تسهیلات ویژه‌ای که از سوی دولت در نظر گرفته شده، هزینه‌ها تا حدود قابل توجهی کاهش می‌یابد که این طرح‌ها به‌صورت تجمیعی عملیاتی می‌شود که البته با وجود هزینه نسبتا بالای چنین سیستم‌های نوینی، نباید این واقعیت را از نظر دور داشت که آبیاری قطره‌ای در دراز مدت نوعی سرمایه گذاری محسوب می‌شود که هزینه تمام شده تولید را کاهش می‌دهد و فراتر از آن، در آب مصرفی نیز صرفه جویی قابل توجهی حاصل می‌شود و به این ترتیب با سهولت هر چه بیشتری امکان عبور از بحران کم آبی امکان پذیر خواهد شد.

به زعم این فعال کشاورزی، در بدبینانه‌ترین حالت ممکن می‌باید به این واقعیت اذعان داشت که سر رسید بحران در صورت عدم بارندگیِ کافی، با اتکای به آبیاری قطره ای، به میزان قابل توجهی به تعویق می‌افتد.

عنایت پروردگار، نقش تعیین کننده‌ای در عبور از بحران کم آبی خواهد داشت، اما تدبیر در مصرف ضروری است.

در پایان باید به این واقعیت اشاره کرد که موضوع خشکسالی و تغییرات اقلیمی صرفا منحصر و خاص به کشور ایران نیست و متاسفانه این معضل، پدیده‌ای جهانی است که بسیاری از کشور‌های جهان را درگیر کرده، بنابراین با این وجود در صورت عنایت پروردگار، معادلات تغییر می‌کند و در بسیاری از مشکلات و چالش‌های مرتبط با این پدیده مرتفع می‌شود، اما حتی در چنین شرایطی نیز نباید تدبیر در مصرف بهینه را فراموش کرد و باید با ارائه آموزش لازم به فعالان زراعی و باغداری این واقعیت را فهم کردکه شیوه‌هایی همچون غرقابی، در درازمدت خسارات جبران ناپذیری را به منابع آبی و اقتصاد کشور تحمیل خواهد کرد و باید با تجدید نظری اساسی، طرحی نو در انداخت و از رویه‌های سنتی و قدیمی در حوزه کشاورزی فاصله گرفت و در مسیری حرکت کرد که امروزه بسیاری از کشور‌های توسعه یافته جهان با پیروی از آن، به توفیقات بسیار ارزنده‌ای نائل شده‌اند.