سند تحول بنیادین آموزش و پرورش تا ۱۴۰۴ به اهداف خود می‌رسد؟

از چند دهه قبل، توجه مدیران، برنامه‌ریزان و متفکران نظام تربیتی کشور به محدودیت‌های نظام آموزش و پرورش جلب شد. این محدودیت‌ها باعث عقب افتادن آحاد جامعه، دانش‌آموزان و نظام توسعه ملی از فرآیندهای اصولی و صحیح تعلیم و تربیت شده است.

این محدودیت‌ها سبب شد مسئولان ارشد کشور و متخصصان نظام آموزش و پرورش در پی تنظیم سندی برای تحول نظام آموزش و پرورش برآیند. 

تدوین سند تحول از سال ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۰ با مشارکت متخصصان حوزه و دانشگاه انجام شد و این سند مسیر تحول آموزش و پرورش را از سال ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۴ ترسیم کرده است.

از آن‌جا که بیش از ۸ سال از زمان تصویب و ابلاغ سند تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش گذشته است، نگرانی‌هایی درباره تاخیر پیشرفت اجرای سند وجود دارد.

به همین منظور پژوهشگران گروه روان‌شناسی تربیتی و علوم تربیتی دانشگاه‌ شهید رجایی تهران و دانشگاه‌ آزاد اسلامی واحد ساوه؛ در مطالعه‌ای نقش بازیگران مرتبط با سند تحول آموزش و پرورش را در اجرا و پیاده‌سازی این سند بررسی کردند.

در این مطالعه که از نوع تحقیقات سیاست‌پژوهی و آینده‌پژوهشی است، «آزیتا اخلاقی»، «بهرام صالح صدق‌پور» و «مهدی نوید ادهم» مشارکت داشتند.

نقش نهادهای مختلف در دستیابی به اهداف سند تحول

برای انجام این مطالعه ابتدا فهرستی از بازیگران (نهادها، سازمان‌ها و ...) که در اجرای سند موثر هستند تهیه و ارتباط هر یک از آن‌ها با مسئله بررسی شد.

بازیگرانی که با سند تحول موثر، ذی‌نفع یا مرتبط‌اند؛ مجلس شورای اسلامی، دولت، شورای عالی انقلاب فرهنگی، حوزه‌های علمیه، نهاد رهبری، سازمان برنامه و بودجه، شورای عالی آموزش و پرورش، وزارت آموزش و پرورش، احزاب سیاسی، خانواده‌ها، پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، موسسات کنکوری، سازمان پژوهش و تالیف کتب درسی، صدا و سیما و ... هستند.

برای جمع‌آوری داده‌های مورد نیاز؛ اسناد بالادستی و محتوای سند تحول بررسی شد و با ۴۵ نفر از کارشناسان و مسئولان دستگاه‌ها و نهادها مصاحبه‌های عمیق و دقیق انجام گرفت. همچنین پرسش‌نامه‌ای در اختیار این کارشناسان و خبرگان قرار داده شد تا اهمیت و نقش هر نهاد و سازمان در اجرای سند تحول را ارزیابی کنند.

با بررسی یافته‌های پژوهش و نظر این کارشناسان؛ مشخص شد که معلمان، سازمان پژوهش و تالیف کتب درسی، وزیر آموزش و پرورش، شورای عالی آموزش و پرورش، رسانه ملی، دانشگاه فرهنگیان و شهید رجایی، خانواده‌ها، مجلس شورای اسلامی، سازمان برنامه و بودجه، دولت، وزارت علوم، شورای عالی انقلاب فرهنگی، نهادهای غیر دولتی و مسئولان محلی؛ در اجرای سند تحول آموزش و پرورش اهمیت بیشتری دارند.

ناهماهنگی نهادها و سازمان‌ها در رسیدن به اهداف سند تحول

هر چه انسجام و هماهنگی بین بازیگران کلیدی و موثر، بیشتر باشد، احتمال و امکان اجرای یک سند بیشتر می‌شود. یافته‌های این مطالعه نشان داد که از میان ۱۴ بازیگر کلیدی در اجرای این سند؛ حداقل پنج بازیگر زاویه جدی با یکدیگر و یا با سند تحول دارند. به گفته پژوهشگران این مطالعه؛ «نتایج گویای شرایط کاملا نامتعادل حاکم میان بازیگران مرتبط با سند تحول است که اجرای سند را در آینده با مخاطراتی مواجه می‌کند».

از نظر خبرگان و متخصصان این حوزه؛ معلمان مهم‌ترین نقش را در اجرای سند به عهده دارند و آن‌ها کم‌ترین امکان رقابت با سایر بازیگران را نیز دارند.

طبق نتایج این مطالعه؛ دولت، مجلس، وزیر آموزش و پرورش، شورای عالی انقلاب فرهنگی و رسانه ملی، بیشترین نفوذ مستقیم و غیر مستقیم را در اجرای سند تحول دارند و در اجرای این سند، کم‌ترین نفوذ را معلمان دارند.

توافق نهادها و سازمان‌ها در خصوص محتوای سند تحول

در این مطالعه نگرش، موضع و برنامه هر بازیگر در خصوص محتوای سند مورد بررسی قرار گرفت. نتایج این بررسی نشان داد که در خصوص محورهای «تربیت دینی و اسلامی»، «تقویت هویت ایرانی اسلامی»، «جمع‌گرایی و جهانی‌اندیشی» و «کسب علم و دانش؛ به عنوان ماموریت ذاتی آموزش و پرورش» توافق زیادی بین بازیگران وجود دارد و شدت توافق میان آن‌ها زیاد است. ولی در مورد اهدافی مثل «خلاقیت هنری»، «معلم‌محوری و مدرسه‌محوری» و «بازنگری در برنامه‌های درسی» کم‌ترین توافق میان بازیگران وجود دارد.

یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد که «نوعی انسجام و هماهنگی کلی میان بازیگران درباره اجرای سند وجود دارد. به این معنی که مخالفت جدی در میان چهارده بازیگر (علیه همدیگر) وجود ندارد. هر چند فاصله‌ای بین چند نهاد خاص مثل سازمان برنامه، وزارت علوم و سازمان صدا و سیما وجود دارد».

همچنین مشخص شد که اکثر بازیگران دیدگاه مخالف و مغایری با سند تحول آموزش و پرورش ندارند، اما برای اجرای تمام اهداف سند، همدلی، اهتمام، اصرار و جدیت از سوی تمام بازیگران وجود ندارد. بنابراین؛ پژوهشگران این مطالعه می‌گویند «در چشم‌انداز آینده نمی‌توان انتظار داشت که سند با سرعت و جامعیت کافی اجرا و پیاده‌سازی شود».

به گفته پژوهشگران این مطالعه: «به عنوان نمونه و بر اساس تحقیقات مختلف پیمایشی؛ خانواده‌های ایرانی دغدغه‌های مراجع رسمی در زمینه هویت اسلامی یا مسائل تربیتی را ندارند و بیشتر نگران مسائل علمی و آموزشی مدرسه و حداکثر کنکور فرزندان هستند. همچنین نهادی مانند رسانه ملی عمدتا درگیر کلاس‌های کنکور و کسب درآمد از حوزه آموزش عمومی است تا اجرای مفاد سند تحول».

راهکارهایی برای اجرای بهتر سند تحول آموزش و پرورش

پژوهشگران در خصوص راهکارهای اجرای هر چه بهتر سند تحول آموزش و پرورش پیشنهاداتی را مطرح می‌کنند:

- ادامه تعاملات جدی شورای عالی آموزش و پرورش و شورای عالی انقلاب فرهنگی (به عنوان متولیان اصلی سند تحول) با تک‌تک بازیگران کلیدی و ایجاد فضای سازگاری نهادی و توجیه آنان، برای جلب مشارکت و همکاری در اجرا و پیاده‌سازی سند تحول

- گفتمان‌سازی درباره سند تحول و تبیین و توصیه به نخبگان؛

- ایجاد عزم ملی با آموزش ذی‌نفعان به خصوص معلمان و خانواده‌ها؛

- استفاده از ظرفیت‌های قانونی برای مشارکت همه بازیگران؛

- حرکت به سمت حکم‌رانی اجتماعی و غیر کنترلی و غیر دستوری و جلب مشارکت همه بازیگران؛ به عنوان راهبرد اصلی اجرا و پیاده‌سازی سند تحول.

این مطالعه، رساله دکتری «آزیتا اخلاقی»؛ پژوهشگر رشته روان‌شناسی تربیتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه بوده است.

یافته‌های این پژوهش به صورت مقاله علمی پژوهشی با عنوان «آینده‌پژوهی اجرای اهداف سند تحول بنیادین آموزش و پرورش در افق ۱۴۰۴» در فصل‌نامه علمی مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی؛ منتشر شده است.