غفلت از رویکرد توحیدی در نگاه به طبیعت

به گزارش پارس به نقل از فارس، آغاز بهار و جوان شدن دوباره طبیعت بستری مناسب برای توجه بیشتر انسان ها به طبیعت و عظمت آفرینش است. طبیعت از آن جهت که یکی از منابع غنی و عمیق برای الهام بخشی به انسان ها برای توجه به قدرت و علم خالق است در منظر دینی مورد توجه به سزایی قرار گرفته است.

نگاه توحیدی به شگفتی و زیبایی های طبیعت دو مقوله اساسی هستند که در قرآن، احادیث و ادعیه بارها از آن صحبت شده است.

خداوند در کلام خویش بارها با تاکید بر خلقت آسمان، ستارگان و… توجه انسان را به تدبر و تفکر در عالم خلقت جلب کرده است. « إِنَّ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْکِ الَّتی‏ تَجْری فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فیها مِنْ کُلِّ دابَّةٍ وَ تَصْریفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُون» ۱

به درستى که در آفریدن آسمان‏ ها و زمین، و در آمد و شد شب و روز بر پى یکدیگر (یا اختلاف این دو در درازى و کوتاهى) ، و در کشتى‏ ها که روان مى‏ شوند در دریا به آنچه نفع مى‏ بخشند مردمان را، و در آنچه فرو فرستاد خدا از آسمان (یا از جانب آن) از آب باران، پس زنده گردانید به آن آب، زمین را از پس مردن و پژمردگى آن، و در آنچه پراکنده ساخت در آن از هر جنبنده، و در گردانیدن بادها از هر جهتى، و در ابر رام گردانیده شده که بفرموده او کار مى‏ کنند در میان آسمان و زمین، هر آینه که نشانه است از براى گروهى که عقل دارند و مى‏ فهمند»

امام صادق (ع) در تفسیر این آیه می فرماید: « خداى تبارک و تعالى‏ حجت‏ هاى خویش را از براى مردم تمام ساخت به عقل‏ ها، و پیغمبران خود را یارى نمود به فصاحت و معجزات و توانایى بر آنچه احتیاج به آن اتفاق افتد، و ایشان را بر پروردگار خویش به دلیل‏ ها رهنمایى نمود. » ۲

با توجه به حدیث امام صادق (ع) عقل را می توان یکی از ابزار شناخت خداوند و ربوبیت او دانست؛ بدان معنا که عقل با تدبر در آفرینش آسمان، زمین، بادها و… باید پی به خالقی توانا و عالم ببرد.

با توجه به تاکید قرآن و اهل بیت برای توجه انسان ها به مظاهر خلقت به منظور تفکر و تدبر و رسیدن به خالق توانا می توان فصل بهار و عید نوروز را یکی از بهترین و مناسب ترین بستر ها برای توجه به طبیعت خواند.

اما متاسفانه شاهد آن هستیم که این نوع نگاه در میان آحاد جامعه رواج ندارد و گویی تحویل شدن سال و آغاز بهار و زندگانی مجدد طبیعت از منظر حکمی و عقلی مورد توجه قرار نمی گیرد.

با توجه به این که خداوند و اهل بیت در نوع نگاه مدبرانه به طبیعت تاکید فراوان داشتند اکنون این سؤال مطرح است که چرا در زندگانی واقعی و روزمره انسان ها این نگاه وجود ندارد و به سبب آن نیز شاهد تحول و تغییر جدی در تفکر و معرفت آدمیان نیستیم.

در آسیب شناسی این بحث اولین و مهم ترین نکته ای را که می توان در نظر گرفت آن است که کودکان و نوجوانان ما با این نوع نگاه به طبیعت رشد و پرورش نیافته اند. به دیگر معنا طبیعت را می توان به عنوان بستر و وسیله ای مناسب برای آموزش مبانی توحیدی و خداپرستی دانست، اما نوع نگاه آدمیان به خورشید، ماه، ستارگان و درخت با رویکرد توحیدی معنا نشده است. برای نمونه درخت از منظر کودکان یک شیء با گزاره های ذیل تعریف می شود:

- درخت برای تاب بازی مناسب است

- درخت سبز است

- درخت میوه می دهد

- از درخت هیزم تهیه می شود

و همین گونه با بزرگ تر شدن کودکان و زیاد شدن اطلاعات و سواد گزاره های آنان درباره درخت وسیع تر و علمی تر می شود:

- درخت به محیط اکسیژن می هد و دی اکسید کربن را باز پس می گیرد، درخت ها شش های زمین هستند.

- قسمت عمده ای از تغذیه انسان ها به وسیله درختان و گیاهان تأمین می شود.

اما در هیچ کجای نگاه به طبیعت ما و فرزندانمان نیاموخته ایم که چرا و چگونه به طبیعت با رویکردی مدبرانه که منجر به توحید می شود نگاه کنیم؛ در حقیقت ضرورت نگاه توحیدی در آموزش ما بسیار کم رنگ و بی تأثیر است تا آنجا که کارآمدی خود را در طول زمان از دست می دهد.

در نتیجه مهم ترین علت، در عدم وجود رویکرد توحیدی در میان مسلمانان را می توان بارور نشدن نگاه مدبرانه به طبیعت دانست. این که خداوند از ما می خواهد با چه زاویه دیدی به طبیعت و مسائل پیرامون آن نگاه کنیم موضوعی است که در آموزش های ما مورد غفلت قرار گرفته است.

اولین گام برای داشتن نگاهی مدبرانه به طبیعت برای رسیدن به رویکردی توحیدی آن است که حکمت آفرینش و صنع خداوندی را بیاموزیم. به عنوان نمونه امام صادق (ع) در کتاب توحید مفضّل به تشریح رویکرد توحیدی به عالم خلقت می پردازند.

یکی از اساسی ترین گزاره هایی که امام صادق (ع) در رویکرد توحیدی به طبیعت به آن می پردازد آن است که تمام مخلوقات خداوند هدفمند و دارای فایده هستند و در نوع آفرینش، محل قرار گرفتن آن در دنیا هزاران نکته عالمانه نهفته است.

به عنوان نمونه امام صادق (ع) راز حکمت پوشش دانه‏ هاى حبوبات ‏ را در کتاب توحید مفضل این چنین توصیف می کنند: « در شکل بوته حبوباتى؛ چون: عدس، ماش، باقلا و جز آنها اندیشه کن. دانه‏ هاى آنها در کیسه‏ ها و ظروفى نهاده شده تا نگاهدارى شوند، رشد و استحکام یابند و از آفات در امان بمانند چنان که جفت و بچه‏ دان جنین نیز دقیقا به همین خاطر است. گندم و همانند آن نیز به صورت خوشه، در پوستهایى سخت نهاده شده‏ اند. نیز بر سر هر دانه چیزى چون نیزه قرار گرفته که پرندگان را از خوردن آنها باز مى‏ دارد تا به کارندگان و کشاورزان زیان نرسد. اگر کسى بگوید: آیا پرندگان از گندم و حبوبات نمى‏ خورند؟ گفته مى‏ شود: بله تقدیر چنین است. پرنده نیز از آنجا که آفریده‏ اى از آفریدگان است از زمین خداى جلّ و علا نصیب و سهمى دارد، ولى این حبوبات نیز این گونه محافظت مى‏ شوند تا پرندگان، یکسره ویرانش نکنند و زیان بسیار به‏ بار نیاورند. اگر پرندگان دانه‏ ها را عیان و ناپوشیده بنگرند هیچ منعى ندارند که به آن حمله کنند و بوته را نابود سازند واى بسا این عمل باعث عدم تعادل تغذیه پرندگان، سوء هاضمه و مرگ آنها گردد و کشتزار را هم به نابودى کشاند در نتیجه، این موانع پیشگیرنده‏ براى آن است که دانه‏ ها نگاهدارى شوند و پرندگان به قدر روزى و نیاز از آنها برگیرند و بیشتر آن براى آدمى بماند؛ زیرا او از پرندگان مهمتر و نیازمندتر است و هم او زحمت و مشقت بارورى آن را بر دوش کشیده است. » ۳

همچنین امام صادق (ع) به چند روز از فصل بهار و رویش دوباره درختان اشاره می کند و می فرماید: « اى مفضّل! در آفرینش برگ بنگر و تأمل کن. چنان که مى‏ بینى سطح تمام برگ را چیزهایى چون رگ پوشانیده است، برخى بزرگترند که به صورت طولى و عرضى کشیده شده‏ اند و برخى نازک و ظریف‏ اند و گویى که در میان رگهاى اصلى ماهرانه بافته شده‏ اند.

اگر بشر با دست خود چنین کارى مى‏ کرد یک ساله قادر به ساخت یکى از آنها نیز نبود. و در کار خود به ابزار، حرکت، کار و تلاش و سخن گفتن نیاز داشت، در حالى که تنها در چند روز از فصل بهار، دشت و دریا و کوه و صحرا سرشار و آکنده از این برگ ها مى‏ شود. در این کار جز نفوذ اراده ردّ نپذیر الهى هیچ سخن، تلاش و حرکتى وجود ندارد» .

با نگاه عمیق به آموزه های قرآن و اهل بیت (ع) می توان دانست که رویکرد توحیدی به طبیعت در بستر یک نگاه مدبرانه پدید می آید. همان گونه که امام صادق (ع) اشاره کردند کمال تدبیر عالم وجود، اتقان خلقت، حسن صنعت و درستى نظام، همه دلیلی بر وجود صانعی بزرگ است.

بی شک یکی از مناسب ترین راه کارها به غیر از توجه به لطایف صنع و حکمت های متحیر العقول داشتن نگاه سلبی به آفرینش است. بدان معنا که اگر همه درختان دنیا به یکباره میوه ندهند چه اتفاقی خواهد افتاد؟ اگر همه درختان دنیا به یک باره تولید اکسیژن نکنند چه اتفاقی برای ما خواهد افتاد؟

همان گونه که خداوند از این منطق در قرآن استفاده می کند و می فرماید: « قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتیکُمْ بِماءٍ مَعینٍ»

اگر دیدید که چشمه آبتان فرو خشکید چه کسى شما را آب گوارا خواهد رسانید؟

دومین آسیب شناسی که آدمیان را از داشتن رویکرد توحیدی به طبیعت باز می دارد عادت کردن است. بدان معنا که هر ساله بهار، رنگ برگ ها سبز می شود و به ثمر می نشینند این تکرار در طبیعت سبب شده است تا انسان ها از شگفتی های خلقت باز بمانند.