میلیون‌ها نفر مخاطب خدمات پزشکی هسته‌ای
وقتی پای انرژی هسته‌ای به میان می‌آید بسیاری از ما به یاد مذاکرات گروه 1+5 و تحریمهای غرب علیه کشورمان میافتیم.
به گزارش پارس در نگاه اول انگار انرژی هسته‌ای ما را به یاد کلاهک‌های هسته‌ای و بمب‌های اتمی می‌اندازد که امریکا بر سر مردم شهرهای هیروشیما و ناکازاکی ژاپن فرو ریخت. این در حالی است که انرژی هسته‌ای فناوری برتری است که در طول نیم‌قرن گذشته نقش مهمی را در توسعه صنعت، کشاورزی و پزشکی ایفا کرده است. استفاده رادیوایزوتوپ‌ها در شناسایی و درمان بیماری‌ها، کاربرد فناوری هسته‌ای در تولید برق و تولید مواد با‌کیفیت و مقاومت ویژه و همچنین تولید محصولات کشاورزی مقاوم در برابر خشکسالی و آفات فقط برخی از کاربردهای این علم در پزشکی، صنعت و کشاورزی است. کشور ما نیز با هدف استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای تحت نظارت قوانین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تحقیق و توسعه در این حوزه را در دستور کار خود قرار داد و عملاً به جرگه کشورهای هسته‌ای پیوست تا بتواند از این تکنولوژی در راستای اهداف انسانی و علمی بهره‌برداری کند. یکی از اصلی‌ترین کاربردهای انرژی هسته‌ای در دانش پزشکی است. با کمک این انرژی می‌توان با تولید و بهره‌گیری از رادیوداروها و با استفاده از دستگاه‌های تشخیصی جدیدی که بر اساس ویژگی‌های رادیوداروها کار می‌کنند، افق‌های روشنی پیش روی پزشکان و بیماران قرار گرفته و بارقه‌های امید به درمان بسیاری از بیماری‌های صعب‌العلاج و سرطان‌ها را در فضای علمی کشور روشن کرده است. کاربردهای انرژی هسته‌ای در پزشکی موضوعی است که شاید چندان برای عموم مردم شناخته شده نباشد. برای آنکه درباره این بخش از استفاده‌های صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای بیشتر بدانیم به سراغ پروفسور حسین قناعتی عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران و رئیس مرکز تصویر‌برداری بیمارستان امام خمینی (ره) رفتیم و با وی به گفت‌وگو نشستیم.
از چه زمانی کاربرد رادیوداروها در درمان بیماری‌ها معمول شد؟
چیزی حدود 60 – 50 سال است که این روش کاربرد دارد. یعنی از زمانی که رادیوداروها به وجود آمده کم‌کم در کنار استفاده‌های کشاورزی یا صنعتی کاربردهای پزشکی این تکنیک هم مورد توجه قرار گرفته است. بنابراین این مسئله چیز جدیدی نیست اما روز به روز استفاده‌های جدیدی از این علم صورت می‌گیرد و علوم هسته‌ای به سرعت رو به پیشرفت است. در کشور ما نیز عمده استفاده صلح‌آمیز رادیوداروها و انرژی هسته‌ای در پزشکی است.
آقای دکتر! وقتی بحث استفاده‌های صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای مطرح می‌شود یکی از مهم‌ترین کاربردهای این انرژی در پزشکی است. از این دانش در پزشکی برای چه مقاصدی استفاده می‌شود؟
از مدت‌ها قبل استفاده از رادیوداروها هم برای تشخیص و هم برای درمان معمول شده است. از رادیوداروها در بسیاری از موارد برای تشخیص سرطان‌ها و بیمارهای التهابی استفاده می‌شود. اخیراً نیز با استفاده از دستگاه پت اسکن به طور خیلی دقیق می‌توان بیماری‌های سرطانی را بررسی کرد. البته استفاده از رادیوداروها در پزشکی تنها به بحث‌های تشخیصی محدود نمی‌شود و خیلی وقت‌ها از رادیوداروها برای درمان سرطان‌ها استفاده می‌شود به طور مثال از ید رادیو‌اکتیو، سرطان‌های تیروئید درمان می‌شود.
ایتریوم 90 عنصر دیگر رادیو اکتیو است که با استفاده از آن می‌توان درمان‌های داخل شریانی انجام داد. این عنصر رادیو اکتیو توسط حامل‌هایی داخل تومور قرار می‌گیرد و لانه‌گزینی می‌کند. بعد از این تومور با اشعه‌ای که از این رادیو‌دارو ساطع می‌شود درمان خواهد شد. در واقع بیمارانی که قبلاً امکان درمان نداشتند و محکوم به مرگ بودند با این روش‌های درمانی مبتنی بر انرژی هسته‌ای امید تازه‌ای به زندگی پیدا می‌کنند.
آیا در حال حاضر ما قادر به تولید این رادیوداروها هستیم؟
خوشبختانه سازمان انرژی اتمی نیز برای تولید این رادیو‌دارو تمهیدات لازم را اندیشیده است. این در حالی است که ایتریوم 90 فقط در دنیا در دو کشور کانادا و استرالیا تولید می‌شود. این رادیو‌دارو نیمه عمر کوتاهی در حدود 60 ساعت دارد اما با تولید این رادیو‌دارو در اختیار اینترونشنیست‌ها قرار گرفته و می‌توانند آن را برای درمان بیماری‌ها به کار بگیرند. با توجه به عمر کوتاه آن باید در داخل کشور تولید شود تا بتوان به موقع آن را به بیماران رساند.
شما درباره «نیمه عمر» رادیوداروها صحبت کردید. این «نیمه‌عمر» به چه معناست؟
رادیو داروها مرتب به عناصر دیگری تبدیل می‌شوند و نیمه‌عمر شاخصی است که نشان می‌دهد این تبدیل ظرف مدت چند ساعت، چند روز یا چند ماه اتفاق می‌افتد. برخی از مواد و عناصر رادیو اکتیو ظرف چند ساعت به عنصر دیگری تبدیل می‌شوند اما برخی چندین سال یا حتی چند هزار سال طول می‌کشد تا این تبدیل اتفاق بیفتد. به طور مثال همین عنصر ایتریوم 90 که در دستگاه پت کاربرد دارد طی مدت 60 ساعت به عنصری دیگر تبدیل می‌شود بنابراین باید پیش از اینکه به ماده دیگری تبدیل شود مورد استفاده قرار بگیرد.
در واقع می‌توان گفت نیمه عمر رادیوداروها چیزی شبیه به تاریخ انقضای داروها یا مواد خوراکی دیگر است و وقتی نیمه‌عمر آنها تمام شود دیگر قابل استفاده نیستند. درست است؟
بله دقیقاً؛ اصلاً یکی از علت‌هایی که باید رادیوداروها به صورت موضعی و در محل مصرف تولید شود همین است که باید خیلی سریع پس از تولید به مصرف برسند. اغلب رادیو داروها دارای نیمه‌عمر کوتاهی هستند و فرصت زیادی برای استفاده از آنها برای تشخیص و درمان بیماری‌ها وجود ندارد.
پس بنابراین واردات آنها چندان امکانپذیر نیست یا اگر وارد شود باید تحت شرایط خاصی این واردات صورت بگیرد. اینطور نیست؟
در کشورهای دیگر دنیا رادیوداروها را وارد می‌کنند اما وقتی کشوری توانش را داشته باشد دلیلی ندارد که این داروها را وارد کند. علاوه بر این کشورهایی که می‌خواهند این داروها را وارد کنند ناگزیرند هزینه‌های بسیار هنگفتی بپردازند. به طور نمونه وارد کردن ایتریوم 90 که در دستگاه پت اسکن مورد استفاده قرار می‌گیرد چیزی حدود 30 میلیون تومان هزینه در پی خواهد داشت. این در حالی است که این مقدار دارو حداکثر برای دو بیمار جواب می‌دهد. از سوی دیگر علم پزشکی هسته‌ای یا علم تولید ایزوتوپ‌ها در ایران دانشی است که باید حفظ و از آن محافظت شود.
چگونه و بر اساس چه مکانیسمی می‌توان از رادیوداروها برای درمان بیماری‌ها کمک گرفت؟
در اینجا از روش‌های اینترونشن کمک گرفته می‌شود. این تکنیک‌های درمانی روش‌هایی هستند که با کمک آنها برای بیماری‌هایی که در گذشته درمانشان باید به وسیله جراحی انجام می‌گرفت، بدون جراحی برای بیمار اقدامات درمانی انجام می‌شود. برای مثال وقتی توموری در داخل کبد وجود دارد می‌توان با استفاده از روش RFA تومور را سوزاند یا از داخل شریان داروهای ضد سرطان را به تومور رساند. در این صورت به جای اینکه تمام بدن مورد اصابت دارو قرار بگیرد فقط دارو در همان موضع و در داخل تومور قرار می‌گیرد و آن را از بین می‌برد. بنابراین عوارض سیستمیک یا کلی داروهای ضد سرطان که معمولاً داروهای خطرناکی هستند بسیار کم می‌شود و اثر موضعی دارو بسیاربسیار بالامی‌رود. همین مسئله موجب می‌شود تا ما درمانی را به دست آوریم که قبلاً قابل تصور نبود و بیمارانی بهبود پیدا کنند که قبلا محکوم به مرگ بودند. بنابراین اینترونشنال رادیولوژی توانسته افق روشنی را برای درمان آینده خیلی از بیماری‌ها مانند سرطان ایجاد کند.
افق آینده پزشکی هسته‌ای و کاربرد انرژی هسته‌ای را چطور می‌بینید؟
افق آینده پزشکی هسته‌ای در ایران بسیار درخشان است و ما توانسته‌ایم متخصصان بسیار ارزشمندی را تربیت کنیم و دستگاه‌ها و امکانات خیلی خوبی در ایران وجود دارد و حتی یکی از مراکز تحقیقاتی دانشگاه علوم پزشکی تهران در زمینه ساخت وسایل مربوط به تصویر‌برداری در زمینه پزشکی هسته‌ای فعالیت دارد.
آقای دکتر! شما درباره دستگاه پت اسکن برای بررسی بیماری سرطان صحبت کردید. این دستگاه چه کاربردی در پزشکی دارد؟ آیا هم اکنون این دستگاه در ایران هم وجود دارد یا بیماران ما برای استفاده از این دستگاه تشخیصی باید به خارج از کشور بروند؟
دو دستگاه پت اسکن در ایران وجود دارد. یکی حدود هفت هشت سال پیش وارد شد و یکی دو، سه سال پیش اما هر دو همزمان راه‌اندازی شدند. تمام بیماران سرطانی برای تشخیص و پیگیری درمانشان به گونه‌ای به پت وابسته هستند.
قبلاً از وارد کردن این دستگاه‌ها بیماران ما برای تشخیص و پیگیری درمانشان چه می‌کردند؟
قبلاً بیماران ایرانی برای انجام پت اسکن به کشور ترکیه می‌رفتند و این امر برای هر بیماری 15 میلیون تومان هزینه بر‌می‌داشت که این هزینه مربوط به چند سال پیش و پیش از راه‌اندازی دستگاه پت در داخل کشور است. در حال حاضر هزینه انجام پت اسکن در کشور حدود 3 میلیون تومان است که اگر با قیمت روز دلار در نظر بگیریم حدود 12 میلیون تومان صرفه‌جویی می‌شود.
برای ادامه کار این دستگاه‌ها امکانات لازم را داریم؟
بله رادیوداروهای فلوئور 18 در ایران تولید می‌شود.
به نظر شما دو دستگاه برای کل کشور کافی است و نیازهای تشخیصی و درمانی کشور را تأمین می‌کند؟
این سؤالی است که مسئولان وزارت بهداشت و سطح‌بندی کشور باید پاسخ بدهند اما به طور یقین نیاز کشور بیشتر از اینهاست و در آینده نیاز به رادیوداروها برای تشخیص و درمان روز به روز بیشتر می‌شود. بحث بعدی صادرات این تکنولوژی است که ما می‌توانیم در گام بعدی روی این مهم برنامه‌ریزی داشته باشیم. به خصوص اینکه جمعیتی حدود 300 میلیون نفر در کشورهای مجاور ما مانند عراق، ترکیه، آذربایجان و دیگر همسایگان ایران وجود دارند که می‌توانند مخاطب خدمات پزشکی و درمانی ما باشند. ما در زمینه توریسم درمانی مریض‌های زیادی از کشورهای مجاور به خصوص عراق داریم و حتی بیمارانی از ترکیه به ایران می‌آیند چون قیمت خدمات درمانی در ایران نسبت به ترکیه چندین برابر ارزان‌تر است، بنابراین یکی از زمینه‌های تبادل فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی است و وقتی مریضی به عنوان هلث توریسم می‌آید، دستاوردهای زیادی می‌تواند برای ما داشته باشد. بنابراین توریسم‌درمانی و ارائه خدمات رادیو ایزوتوپ‌ها هم به صورت ارائه سرویس به توریسم‌های سلامت و هم ارسال آنها به بیمارستان‌های نیازمند کشورهای مجاور، علاوه بر اینکه کاری انسانی است، ارز‌آوری دارد و می‌تواند موجب شکوفایی اقتصادی، ملی و علمی شود. این نیز یکی از جنبه‌هایی است که در این باره باید مد نظر قرار داد.
آیا ما می‌توانیم دستگاه پت اسکن را در داخل کشور تولید کنیم؟
برای تولید پت ما تکنولوژی تولید را نداریم اما درباره دستگاه اسپکت دانشمندان ما مطالعات طراحی آن را شروع کرده‌اند. مسئله مهم دیگر موضوع خودباوری است و نباید بگذاریم این دستاورد از بین برود. جامعه‌ای که خود را باور نداشته باشد، تحقیر شود، احساس ضعف کند و دچار یأس شود سقوط خواهد کرد زیرا امید بسیاری از مسائل را حل می‌کند. تبلور استقلال ما در صنعت هسته‌ای برای رشد علمی کشور امری راهبردی است.
آقای دکتر! رادیوداروها چگونه و با چه سلاحی به جنگ سلول‌های سرطانی می‌روند؟
این کار به وسیله امواجی صورت می‌گیرد که رادیوداروها از خود ساطع می‌کنند. امواجی که رادیوداروها برای از بین بردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌کنند برای مواردی که رادیو دارو در داخل بدن قرار می‌گیرد و بر سلول‌های سرطانی اثر می‌گذارد، امواج بتاست. قدرت نفوذ این امواج کم است اما در حاشیه نفوذ یک سانتیمتری خودش آثار تخریبی بسیاری بر سلول‌های سرطانی می‌گذارد و موجب از بین رفتن تومور می‌شود اما به بافت‌های سالم کاری ندارد. اما در مواردی که از خارج از بدن اشعه می‌تاباند معمولاً اشعه گاما استفاده می‌کنند. بحث استفاده از اشعه در درمان بر اساس دانش رادیو‌تراپی و روشی بسیار دقیق است. در این روش درمانی محاسبات حساب شده‌ای وجود دارد تا عوارض را به حداقل و اثرات درمانی را به حداکثر برساند.
اگر بخواهیم استفاده از رادیو داروها در درمان بیماری‌های صعب‌العلاجی همچون سرطان را با شیمی درمانی مقایسه کنیم چطور؟ تفاوت شیمی‌درمانی در درمان سرطان با درمان‌های مبتنی بر انرژی هسته‌ای چیست و کدام روش بهتر است؟
در رادیو ایمبولیزیشن مواد رادیو اکتیو با کمک حمال‌های خاص به داخل شریان‌های عضو مورد نظر که معمولاً کبد است فرستاده می‌شوند. این رادیوداروها در کنار تومور مورد نظر قرار می‌گیرد و آن را از بین می‌برد بدون آنکه به بافت‌های سالم بدن کاری داشته باشد. درست مانند اینکه در شهری خانه‌ای را که محل نیروهای مسلح و شرور است، هدف بگیرید و آن را از بین ببرید بدون آنکه سایر اعضای شهر آسیبی ببینند. در حالی که شیمی‌درمانی عمومی و سایر روش‌های قدیمی مانند این است که شما کل شهر را به رگبار می‌بندید تا چند تن افراد شرور مورد نظر کشته شوند. روش رادیو ایمبولیزیشن در درمان سرطان‌ها از جمله درمان‌های بسیار بسیار موفق است که به هیچ وجه جایگزین ندارد.
پس در واقع می‌توان گفت روش‌های درمانی با استفاده از رادیوداروها ضمن درمان هدفمند‌تر و دقیق‌تر عوارض کمتری بر جا می‌گذارد و بیمار راحت‌تر می‌تواند دوران نقاهت خود را طی کند و به زندگی عادی باز‌گردد؟
بله دقیقاً همینطور است.
آقای دکتر! شما عناصر رادیو‌داروهایی مانند ید، فلوئور یا ایتریوم را برای استفاده در روش‌های درمانی و تشخیصی مختلف مثال زدید این رادیوداروها بر چه اساسی انتخاب می‌شوند؟
این بستگی به بیولوژی دارد. مثلاً استفاده از فلوئور در دستگاه پت به این دلیل است که این عنصر مانند اکسیژن عمل می‌کند و هر جای بدن که به اکسیژن نیاز دارد این ماده هم می‌تواند به آنجا برود بنابراین فلوئور در سوخت و ساز بدن وارد می‌شود و می‌تواند سوخت‌و‌ساز بدن را نشان بدهد. از سوی دیگر سلول‌های سرطانی مکانیسم سوخت‌‌و‌سازشان با سلول‌های عادی بدن متفاوت است و سریع‌تر تکثیر شده و سوخت‌و‌ساز بالاتری دارند. البته عمر این سلول‌ها نیز نسبت به سلول‌های عادی کمتر است. بنابراین فلوئور می‌تواند با توجه به سوخت‌و‌ساز متفاوت سلول‌های سرطانی از سایر سلول‌هایی که سوخت‌و‌ساز نرمال دارند، محل دقیق این سلول‌ها را برای پزشک مشخص کند. در واقع به کمک این رادیو‌دارو می‌توان مشخص کرد در کدام قسمت بدن ضایعه تومورال وجود دارد. دقت این تشخیص در حد میلیمتر است در حالی که در گذشته ما قادر نبودیم ضایعات زیر سانتیمتر را مشخص کنیم. بنابراین با این روش تشخیصی می‌توان در همان مراحل اولیه با دقت بالاتر بیماری را تشخیص داد و این خیلی اهمیت دارد، زیرا اگر بتوان تومور را زود شناسایی کرد احتمال شفا گرفتن مریض خیلی بیشتر از موقعی است که تومور چند سانتیمتر شود و بیمار در تومورهای زیر میلیمتر شانس بیشتری برای درمان و بقا دارد.
بر اساس توضیحات شما می‌توان گفت روش‌های تشخیصی و درمانی مبتنی بر استفاده از انرژی هسته‌ای و رادیوداروها مانند آن است که چراغی به دست پزشک می‌دهد تا دقیقاً به محل ضایعه رفته و بتواند گزینشی‌تر و دقیق‌تر روند درمان را ا نجام دهد؟
بله یکی از ابزارهایی که کمک می‌کند تا ما بیماری‌ها را سریع‌تر تشخیص بدهیم همین رادیوداروها و استفاده از دانش هسته‌ای است.
طبیعتاً این روش همیشه کاربرد ندارد. چه زمان‌هایی پزشک تشخیص می‌دهد که باید از این روش استفاده کند؟
اینکه برای درمان هر بیماری از چه روشی استفاده کنیم موضوعی است که بر مبنای الگوریتم درخت تصمیم می‌توان درباره آن به نتیجه رسید. ما در همه رشته‌ها از جمله پزشکی یک درخت تصمیم داریم که تصمیم‌گیری را بر اساس یک منطق و اصول برای درمان بیماری رقم می‌زند.
بنابراین نمی‌توان گفت در تمامی موارد سرطان‌ها اولین درمان استفاده از رادیوداروها باشد با وجود آنکه به نظر می‌رسد این نوع درمان سریع‌تر و دقیق‌تر از درمان‌های معمول سرطان همچون شیمی درمانی است. اینطور نیست؟
بله دقیقاً به نکته خوبی اشاره کردید. یکی از مشکلاتی که در کشورمان وجود دارد این است که بیمار از پزشک می‌خواهد که فلان کار را برای من انجام دهید در حالی که خیلی وقت‌ها در روند درمان بیماری به این همه آزمایش و عکس نیازی نیست و خیلی از این روش‌ها در صورتی که ضرورت نداشته باشد می‌تواند برای بیمار خطرناک هم باشد. به طور نمونه خود مواد ایزوتوپ و انرژی هسته‌ای اگر بدون منطق باشد و محافظت‌های لازم صورت نگیرد و مریض درست انتخاب نشود نه تنها سود ندارد بلکه می‌تواند مضر هم باشد بنابراین اختیار این موضوع را باید به پزشک سپرد.
و سخن آخر...
به نظر من هیچ کس نمی‌تواند به کشوری مانند ایران که به لحاظ علمی در جایگاه بالایی قرار دارد بگوید که شما نمی‌توانید از رادیوداروها و کاربردهای انرژی هسته‌ای در علوم پزشکی استفاده کنید یا اینکه ما را محدود کنند چراکه اصولاً محدود کردن در علم شیوه صحیحی نیست به خصوص در دنیایی که ادعای آزادی و دموکراسی دارد.
روزنامه جوان
ارسال نظر