مدیریت امر و نهی، حلقه مفقوده واجب فراموش شده

پایگاه خبری تحلیلی «پارس»- جلیل خبره- نظارت اجتماعی مفهومی است که در  دنیای غرب نیز دیده می‌شود. در آیین  اسلام علاوه‌بر آنکه امر و نهی و نظارت در همه‌ی حوزه‌های مادی جایز و صد البته، واجب است، در حوزه‌های مختلف معنوی نیز به‌طور اولی واجب شمرده می‌شود. در قرآن کریم و در سوره‌ی«آل عمران» آمده است:«شما بهترین امتی بودیدکه به سود انسان‌ها آفریده‌شدیدکه امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و به‌خدا ایمان دارید».

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرمایند: «وای بر آن مسلمانی که دین ندارد. می‌پرسند: یا رسول اللّه مسلمانی که دین نداردکدام است؟در پاسخ می فرماید: آن‌کس که امر به معروف و نهی از منکر نمی‌کند.

خداوند برای آن که جواز امر و نهی را به مومنان بدهد می فرماید: «المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولیاء بعض» یعنی مؤمنان نسبت به همدیگر ولایت دارند. برای این که مؤمنان بتوانند بر یکدیگر امر و نهی کنند، باید مجوز و تسلط قانونی، داشته باشند. لذا خداوند می‌فرماید مؤمنان بر یکدیگر ولایت دارند. پس خداوند یک ولایت و قدرت قانونی برای آن ها جعل کرده‌است تا بتوانند در کار یکدیگر دخالت و نظارت کنند و این امر و نهی را به خوبی انجام دهند.

مراتب و فرآیند امر به معروف و نهی از منکر
به‌طور کلی سه مرتبه یا شکل و مرحله برای امر و نهی برشمرده می‌شود که عبارت است از:

مرحله «قلبی»: نارضایتی از گناه، اظهار عدم رضا به گناه.

مرحله «زبانی»: موعظه و ارشاد، امر و نهی بدون خشونت، امر و نهی با تندی و خشونت.

مرحله «عملی»: جلوگیری از منکر یا امر به معروف با اعمال قدرت.

مدل نظری اشاعه‌ی امر به معروف و نهی از منکر
به‌منظور گسترش امر به معروف و نهی از منکر در جامعه می‌بایست ابتدا به ارائه‌ یک نقشه نظری و انتزاعی بپردازیم. با نگاهی به موارد فوق، بررسی آرا و نظرات مقام معظم رهبری و امام خمینی (ره) و نیز با بررسی روش‌های گسترش یک رفتار در جامعه و روش‌های گسترش نظارت اجتماعی، به مجموعه مدل انتزاعی ذیل می‌رسیم. در این مدل بیان می‌گردد که به‌طورکلی گسترش امر به معروف و نهی از منکر نیازمند دو حوزه می‌باشد:

ارتقای کمی (عمومی‌سازی):

در این حوزه می‌بایست مجموعه اقداماتی را برای گسترش فرهنگ امر و نهی در جامعه انجام داد و هدف آن فرهنگ‌سازی و اشاعه امر و نهی و نظارت جمعی در کشور است.

ارتقای کیفی(تعمیق):

به‌معنای عمق‌بخشیدن و گسترش حوزه‌ی معنایی امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد که هدف آن غنابخشیدن و ارتقای کیفی امر و نهی و نظارت در کشور می‌باشد.

شبکه‌سازی تخصصی مستقیم
شبکه‌سازی تخصصی به آن معنا است که می‌بایست جمعی از افراد به‌صورت ویژه به‌عنوان مربیان امر به معروف و نهی از منکر آموزش یابند. ایشان به صورت حرفه‌ای روی بخش‌های مختلف موضوع امر به معروف فعالیت می‌نمایند که عبارتند از: پژوهش روی روش‌های گسترش، روی انواع، روی مبانی نظری، احکام و…

همچنین این افراد تیم‌های ویژه تخصصی آموزش داده و در جهت شبکه‌سازی‌های عمومی و تیم‌سازی‌های گسترده‌تر از آن‌ها استفاده می‌کنند. در مجموع این شبکه‌سازی منجر به تربیت مربیان توانمند در حوزه امر به معروف و نهی ازمنکر می‌گردد.

شبکه سازی ترویجی غیر مستقیم
هرچقدر که به فرهنگ سازی امر به معروف بپردازیم، نیاز داریم افرادی به‌صورت خودجوش و مردمی و بدون داشتن برچسب‌های حاکمیتی به درون جامعه رفته و به‌صورت مداوم در حوزه‌های مختلف به امر و نهی بپردازند تا مردمی که از طریق فرهنگ سازی، زمینه‌ی ذهنی یافته‌اند، جرات آغاز این فرآیند را داشته باشند. به‌طور کلی جرات سخن گفتن در عموم، جرات بحث‌کردن، جرات ابراز نظرات مخالف و… مواردی است که این افراد با حضور خود در اجتماع انجام خواهندداد. ایشان می‌بایست دارای مبانی نظری قوی بوده و در حوزه‌های مختلف فقهی سررشته حداقلی داشته‌باشند تا بتوانند در هنگام امر و نهی به‌خوبی پاسخ دهند. ایشان باید بتوانند پاسخ به شبهات را به‌شکل مناسبی ارائه دهند. همچنین این افراد می‌بایست از اقشار و تیپ‌های مختلف اجتماعی باشند تا در همه اقشار و مردم نفوذ نمایند. این افراد وظیفه دارند ترس و هزینه اقدام اول را کاهش دهند؛ چرا که در ساخت یک فرهنگ جدید همواره اقدام اول (یا اولین رد شدن از خط) دارای هزینه زیاد و ترس عمومی می‌باشد.

گسترش حوزه‌ها
در کنار همه موارد فوق نیاز است که به گسترش حوزه‌های امر به معروف پرداخته‌شود. اولین حوزه‌ای که امروزه مدنظر عموم افراد است حوزه اخلاق دینی می‌باشد که متوجه جنبه‌ای از دینداری افراد است. از غیبت و تهمت و دروغ و ناسزا گرفته تا حجاب و…، بدون شک در گام اول می‌بایست در این حوزه از گناهان که گسترده شده‌است به افراد آگاهی داد که می‌توانند در حوزه این گناهان به یکدیگر امر و نهی کنند. در این حوزه می‌بایست عمده معروف و منکرات دینی مورد توجه قرار گیرند.

دومین حوزه، مربوط به نظام اسلامی است. این حوزه سیاسی که به تعبیر مقام معظم رهبری اولی‌ترین حوزه امر و نهی می‌باشد، با سلامت و بقای نظام در ارتباط بوده و مشتمل بر ابعاد مختلفی می‌شود که از تذکر به بدگویان نظام آغاز شده و تا تذکر و بازخواست مسئولان خطاکار ادامه می‌یابد .سومین حوزه نیز حوزه اجتماعی است که این حوزه نظارت اجتماعی تنها حوزه‌ای است که امروزه در غرب وجود داشته و قوی است.

مدل راهبردی اشاعه‌ی امر به معروف و نهی از منکر
الف)باز سازی و ساختارسازی نهاد متولی امر به معروف و نهی از منکر:

در این بخش دو اصلاح ساختاری و اساسی مدنظر است؛ اولا بازنگری روی ساختار سازمانی و اصلاحات عمیق در نهاد متولی امر به معروف و نهی از منکر. کلیه نهادهایی که به نحوی با بحث امر به معروف مرتبط هستند می‌بایست به‌گونه‌ای به صورت سازمانی با این نهاد مرکزی مرتبط شوند.

ب) بازنگری روی اختیارات و مسئولیت‌های این نهاد مرکزی:

در واقع می‌بایست با ایجاد یک ستاد عظیم (یا بازنگری روی ساختار ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر) به گونه‌ای تلاش شود تا یک مجموعه با اختیارات کافی و ارتباط با همه‌ی نهادهای مسئول ایجاد گردد و این مجموعه بتواند به مدیریت فرآیند امر به معروف و نهی از منکر در کشور بپردازد. از سوی دیگر می‌بایست نهادهای بازخواست‌کننده کشور و سازمان های نظارتی بر عملکرد این ستاد نظارت دقیق و موشکافانه داشته باشند. فرض بر آن است که عمده راهبردهایی که در ادامه می آید توسط نهاد فوق اجرایی گردد.

مجلس شورای اسلامی و سایر نهادهای قانونگذار کشور می‌بایست به ایجاد قوانین کافی و محکم برای حمایت از آمران و ناهیان اقدام کنند. این حمایت می‌بایست دو شکل را شامل شود:

الف) حمایت از آمر و ناهی هنگامی که بحث به مورد اختلافی برسد:

در واقع اگر شخصی در مقابل امر و نهی مقاومت کند، می‌بایست به شکل محکم از آمر و ناهی دفاع شود تا پس از چند برخورد، زمینه برخورد متخطیان با آمران و ناهیان عمومی برچیده شود. متاسفانه پدیده‌ای مانند چاقوخوردن و جراحت آمران و ناهیان که در سالیان اخیر دیده‌ایم، تماما نتیجه این امر می‌باشد که مقاومت در مقابل آمر و ناهی هیچ هزینه‌ای برای افراد خاطی در بر نداشته‌است.

ب) حمایت به‌صورت امر و نهی عملی:

طبق فتاوای رهبر معظم انقلاب، در جامعه اسلامی مرحله سوم از امر و نهی یعنی شکل عملی و استفاده از زور، تنها در اختیار حاکمیت است. لذا می‌بایست زمینه‌های قانونی کافی برای این منظور ایجاد شود. به‌عنوان مثال اگر فردی چند بار از افراد مختلف به دو شکل اول و دوم برای بی‌حجابی تذکر گرفت، می‌بایست زمینه‌ای فراهم شود تا پس از عناد فرد و لجاجت وی، نوعی زور و اجبار قانونی باعث تمکین وی گردد.

ایجاد و مدیریت شبکه‌های حامی
باید در جامعه شبکه‌های حمایتیِ امر به معروف و نهی از منکر ایجاد شود؛ به آن معنا که گروه‌هایی از افراد اثرگذار در سطوح مختلف به‌وسیله مربیان توانمند آموزش ببینند تا بتوانند خودشان در حوزه اثرگذاریِ خود به تربیت آمر و ناهی در عموم اقشار مردم و تشویق ایشان بپردازند. مثلا اساتید دانشگاه می‌توانند تربیت شوند تا در بین دانشجویان به تشویق و حمایت از آمرین به معروف بپردازند. معلمین مدارس برای دانش‌آموزان، امامان جماعت مساجد برای نمازگذاران، افراد اثرگذار جامعه و … همه‌وهمه می‌توانند آموزش دیده و به‌صورت شبکه‌های هوشمند به تربیت آمر و ناهی بپردازند. این امر می‌تواند به ساخته‌شدن هسته‌های امر و نهی کمک نماید.